Op 5 december 1946 bezorgt een motorrijder een pakje bij de familie Boer aan de Prinsegracht in Den Haag. Een surprise, denkt de familie. Dat klopt, een bom. De handgranaat en fles benzine doden vader en moeder boer en hun 17 jarige huishoudster. Dochter en kleinkind overleven het.
Het is, blijkt later, de enige gelukte van vier op die dag beoogde aanslagen op vermeende slechteriken tijdens de oorlog. ‘Sinterklaasmoorden’, zo heten ze later, in de vele krantenartikelen (via het prachtige Delpher van het Nationaal Archief) vond ik ook de termen ‘bomsurprise-zaak’ en ‘bomcomplot’, ‘bomtragedie’ en ‘bommenraadsel’. Boer werd door de aanslagplegers verweten Engelandvaarders te hebben verraden, volstrekt onterecht. Ook bij andere verdenkingen bleek realiteit niet de beste vriend van het gedachtegoed van terroristen.
Brein achter de aanslagen van 70 jaar geleden was kapitein baron F.J.J. van Heemstra. De wegens heldenmoed gelauwerde adellijke officier vindt dat na de oorlog goed en fout, laf en moedig, niet goed worden onderscheiden. Ook vreest hij de opmars van het communisme, en krijgt voor de bestrijding steun van het Bureau Nationale Veiligheid (BNV), de voorloper van de AIVD.
Van Heemstra is populair bij de manschappen maar zit niet lekker in z’n vel. In het naoorlogse heeft Van Heemstra ook persoonlijke bonje over het tegen geld rijden van particulieren met zijn motoreenheid. Zijn meerderen noemt hij ‘prikkeldraadofficieren’.
Dat staat in het verslag van zijn rechtszaak uit Het Vrije Volk van september 1947. De officier van de Krijgsraad noemt van Heemstra ‘de duivel op de achtergrond… vergiftigd door eigen rancunes’. Wegens ‘terrorisme’ diende Van Heemstra ‘voorgoed uit de samenleving te worden verwijderd’.
Het wordt 13 jaar celstraf, wat we zelfs vandaag de dag mild zouden noemen. Van Heemstra krijgt bovendien gratie na een paar jaar en slijt de rest van zijn leven als zonderling, ondermeer in het Spanje van dictator Franco.
Een verhaal over terrorisme van Nederlanders, in eigen land. Om je vingers bij af te likken, al helemaal als het brein een ver familielid van je blijkt te zijn, en als je schrijfster en theatermaakster bent. Marjolijn van Heemstra viel deze schat in de schoot.
In een interview in 2012 met NRC zei ze al dat haar oom in de familie bekend stond als ‘Bommenneef’. De interviewer parafraseert (onjuist): “Hij werd opgepakt, betuigde spijt, werd niet vervolgd, maar week toch uit naar Spanje. ‘Bommen-neef’ heet hij sindsdien in de familie, een tikje gekscherend en niet onwelwillend.”
Marjolijn barones van Heemstra draagt haar ooms’ zegelring met het familiewapen en wil haar volgende boek over hem schrijven. Het werd een theatervoorstelling, ‘Bommenneef’ van het RO Theater, dat vrijdag in Rotterdam in première ging.
Bij aanvang verhaalt Van Heemstra, in de hoofdrol als verteller en vragensteller, over de trots in de familie, op de man die een held was tijdens de oorlog en wellicht ook daarna. Niet helemaal waar, bekent ze. De familiemythe ontmaskert ze met archiefonderzoek. En ze draagt ten bewijze tien grote archiefdozen het toneel op, citeert uit knipsels.
Vervolgens verklaart ze hoe blij de commercie van het RO Theater was met haar aankondiging voor dit stuk over het waarom van terrorisme, een heel actueel en mooi verkoopbaar thema. Dat het de ‘Soldaat van Oranje van de kleine zalen’ zou worden.
Met die megasuccesmusical wordt vervolgens de draak gestoken: een draaiend plateau op het podium – van eenvoudig hout – , een motor uit de Tweede Wereldoorlog – het ding wil niet starten – en later een openzwaaiend achtergordijn: geen spectaculair zicht op een Dakota maar op het magazijn van het theater. Geestig gevonden allemaal.
Op dat plateau draait tegenspeler Herman van Gilis (foto) rondjes. Het is de laatste RO Theater-voorstelling van de Vlaming die met pensioen gaat. Hij heeft nog iets met familie in de Eerste Wereldoorlog, maar bagatelliseert de voorzet van Van Heemstra daarover direct.
Zo wordt zijn rol gedurende de hele voorstelling: op de indringende vragen en theorieën over het waarom van terrorisme van Van Heemstra reageert hij als de ervaren rot die de antwoorden niet weet en niet wil weten. Die duidelijk maakt dat het leven nu eenmaal is zoals het is. (Ik moet denken aan ‘Gimme Shelter’, het nummer dat me als puber bij de keel greep). Oorlog, geweld, terrorisme; just a shot away. Zoals de kapitein ineens een servies stukgooit tegen de muur.
Bommenneef schetst zo een fantastische tegenstelling tussen Van Heemstra die tot het uiterste gaat om de aard van terrorisme bloot te leggen in allerhande vragen en verklaringen, tegenover de militair die zijn nichtje bijbrengt dat de grote boze wereld grotendeels onverklaarbaar is.
Met als climax de gewezen kapitein die tenslotte, ontdaan van zijn uniform, worstelend met zijn rolstoel, kwetsbaar de dood tegemoet strompelt. Ook het einde van de acteursloopbaan van Herman waarover Van Heemstra graag nog wat vragen wil stellen. Hoe hij personages heeft ingebeeld en welke daarvan hem dierbaar waren. Opnieuw, hij weet het niet, hoor.
Of Van Heemstra wil zeggen: het overkwam Van Gilis, hij deed het zonder zich veel vragen te stellen over het waarom. Net als Baron Van Heemstra een man was op die plek in die periode van de geschiedenis. Geen held, maar een acteur in een bizar stuk geschiedenis.
En is dat ook het antwoord op de vragen over hedendaags terrorisme? Over de jongens die schoten in Parijs, die naar Raqqa gaan om te vechten om zo nodig te sterven? Niet helemaal. Want Van Heemstra geeft ook zelf antwoorden: over de funeste greep van de angst die vergiftigt en aanzet tot haat, tot geweld, tot die ander kapot willen maken.
Tot zover is Bommenneef een belangrijke en voortreffelijke voorstelling die je niet mag missen. Maar is het ook volledig geslaagd theater? Dat vraagt om een persoonlijk antwoord. Theater zie je met Bommenneef als je hele voorstelling door alleen maar naar Herman van Gilis kijkt; zijn houdingen, zijn tronie en blikken. En als je de aldoor priemende vinger van Van Heemstra die haar rake bewoordingen onderstreept, negeert.
Want de fantastische geschiedenis, hoe prachtig ook balancerend tussen het persoonlijke en maatschappelijke, tussen harde vragen en vage antwoorden, uitgesponnen tot een attractief verhaal, mist nog een stap naar prachtig theater. Ondanks een magnifieke Van Gilis en krachtige tekst van Van Heemstra.
Je gunt Bommenneef een Theu Boermans die er meeslepend drama van maakt zoals hij dat met De Revisor heeft gedaan. Zelfs al wil je de ironie en intimiteit van een ‘Soldaat van Oranje voor de kleine zalen’, Bommenneef mag best theatraler.
Ook las ik de poëziebundel Meer hoef dan voet (hier een paar gedichten) van Marjolijn van Heemstra. Daarin speelt ze met de grenzen tussen verdichting en realiteit, doet er ook ontmoetingen en interviews tussen ‘echte gedichten’ door. Net als ze in Bommenneef steeds het gesprek aangaat met de ‘echte Herman’ die vervolgens ‘Martsch’ – zoals hij haar noemt met de eerste vier letters van haar naam – antwoord geeft.
De stijl van Marjolijn is dus consequent. Maar voor een poëziebundel anders dan toneel dat immers vooral verbeelding vraagt, vind ik. Zo speelt er in Bommenneef een moeilijk verhaal met een Nederlandse archeoloog en Raqqa doorheen, poogt Heemstra compassie met de vermoorde 17-jarige huishoudster te tonen, en de angst met haar vriendin met huilende baby – via Facebook tijdens aanslagen in Parijs. Sterke teksten, dat wel.
Maar liever een sterke rol voor een topactrice, vind ik. Misschien vraagt Marjolijn van Heemstra, een geweldig en moedig talent, net te veel van zichzelf als hoofdrol in dit dramatische verhaal. Want Bommenneef vond ik, hoe dan ook, een heel boeiend stuk dat ik nooit had willen missen.
Gezien: Bommenneef in het RO Theater in Rotterdam, 19 januari 2016. Nog te zien tot 23 april in gans het land.
