In de nacht van 9 op 10 november 1938, 75 jaar geleden dus, vond in nazi-Duitsland de Kristallnacht plaats. Tijdens deze ‘spontane’ pogrom werden meer dan duizend synagogen in de brand gestoken, duizenden winkels vernield en tientallen Joden vermoord. De Kristallnacht luidde een nieuwe fase van de Jodenvervolging in Duitsland in. Voor deze beruchte nacht werden Joden gediscrimineerd en getreiterd, nu was de bedreiging ook fysiek. Toch zou het nog drie jaar duren, tot de invasie van de Sovjet-Unie in de zomer van 1941, voordat Joden op grote schaal werden vermoord.
In het boek De Wanhoopsdaad. Hoe een zeventienjarige jongen de Kristallnacht ontketende schrijft advocaat en historicus Sidney Smeets, werkzaam bij Spong Advocaten, over de levensgeschiedenis van Herschel Grynszpan. Deze zeventienjarige Joodse jongen, die in 1938 voor de nazi’s was gevlucht en illegaal in Parijs verbleef, hoorde dat zijn familie samen met duizenden andere Pools-Duitse Joden door de nazi’s naar de Poolse grens was gedeporteerd. Polen wilde deze vluchtelingen niet opnemen, vandaar dat de Pools-Duitse Joden moesten overleven in een soort van niemandsland, als stateloze burgers. Grynszpan, wanhopig en wraakzuchtig, kocht een pistool en schoot op 7 november 1938 op de Duitse ambassade de diplomaat Ernst vom Rath neer. Het overlijden van Von Rath twee dagen later was het startschot voor de Kristallnacht.
Sidney Smeets vertelt het verhaal, met veel aandacht voor de juridische kanten van de zaak, op meesterlijke wijze (pun intended). De ondertitel van het boek is echter misschien niet helemaal goed gekozen. De aanslag van Grynszpan had de Kristallnacht inderdaad tot gevolg, maar vormde slechts de aanleiding van deze nacht, niet de oorzaak. De oorzaak was het antisemitisme van het naziregime. In zijn boek geeft Smeets Grynszpan ook niet de schuld van de Kristallnacht, maar laat juist zien hoe de nazi’s zijn wanhoopsdaad probeerden uit te buiten voor eigen politiek gewin. Dat Ernst von Rath vermoord was door een Joodse jongen was de schuld van Joden als collectief, en daarom moesten ze collectief worden gestraft. Deze insane troll logic is nog steeds zeer geliefd bij ideologen die een bepaalde gebeurtenis of een bepaald symbool met beide handen aangrijpen om een andere groep collectief te veroordelen.
De geschiedenis van Grynszpan was na de Kristallnacht echter nog lang niet afgelopen. In Frankrijk werd er een rechtszaak tegen hem aangespannen, maar voordat het proces plaatsvond brak de Tweede Wereldoorlog uit, vielen de Duitsers Frankrijk binnen en werd Grynszpan naar het zuiden vervoerd. Hij kon ontsnappen maar Grynszpan koos er vreemd genoeg voor om zich opnieuw aan te geven. Na de Franse nederlaag ruilde Vichy-Frankrijk Grynszpan voor een paar Franse krijgsgevangenen. In plaats van Grynszpan ter plekke te executeren kreeg hij een VIP-behandeling. De nazi’s waren zuinig op hun trofee en waren van plan om er een groot showproces van te maken. De uitkomst stond natuurlijk van te voren vast: Grynszpan moest de doodstraf krijgen. De nazi’s negeerden het feit dat in 1938 minderjarigen in nazi-Duitsland niet de doodstraf opgelegd mochten krijgen. Aan het juridische beginsel van nulla poena sine lege (geen feit is strafbaar zonder daaraan voorafgaande wettelijke bepaling) hadden ze geen boodschap. In 1934 werd de Nederlandse communist Marinus van der Lubbe onthoofd voor het in brand steken van de Rijksdag in februari 1933, een misdaad waarop nog niet de doodstraf stond toen hij die wanhoopsdaad pleegde.
In het voorjaar van 1942 zou het langverwachte showproces tegen Grynszpan plaatsvinden. De nazi’s besloten echter het proces af te blazen. Er bestond namelijk het vermoeden dat Grynszpan en Von Rath elkaar zouden kennen van de homoscène in Parijs. Grynszpan had in 1938 verklaard dat hij Von Rath had neergeschoten vanwege de Jodenvervolging in nazi-Duitsland, nu beweerde hij dat hij seks had gehad met Von Rath voor geld, en hem had neergeschoten omdat Von Rath hem niet wilde betalen. De nazi’s waren homofoob en stopten homo’s weg in concentratiekampen. Vanwege de focus van de nazi’s op stoere mannelijke lichamen werden ze echter wel met homoseksualiteit in verband gebracht, vooral door hun communistische tegenstanders. Als de ‘wereldpers’ (de nazi’s hadden hier een merkwaardige fascinatie voor die nog een keer onderzocht zou moeten worden, als dat niet al een keer gedaan is) zou denken dat de eigenlijke oorzaak van de moord op Von Rath een homoschandaal was, zou dat de zaak van de nazi’s niet goed doen. Ook de oorlog aan het Oostfront, waar elke dag vele Duitsers omkwamen, gooide roet in het eten. Het Groot-Duitse Rijk worstelde nu met belangrijke zaken.
Hoe het verhaal verder afliep en hoe het precies zat met Grynszpans al dan niet verzonnen homoseksualiteit kunt u in het boeiende boek van Smeets lezen. In een recensie moet je niet alles willen verklappen.
Twee belangrijke vragen, die hieronder worden besproken, blijven helaas onbeantwoord. Allereerst, wat was de invloed van de Conferentie van Évian op de overwegingen van de nazi’s om tot de Kristallnacht over te gaan? In juli 1938 vond in het Franse plaatsje Évian-les-Bains een conferentie plaats over het Joodse vluchtelingenvraagstuk, georganiseerd door de Amerikaanse president Franklin Delano Roosevelt. Ondanks de mooie woorden werd het vraagstuk niet opgelost, want geen enkel land wilde nog meer Joodse vluchtelingen opnemen. Heeft de Conferentie van Évian de nazi’s niet het idee gegeven dat de wereld eigenlijk niet geïnteresseerd was in het lot van de Joden en dat de nazi’s in eigen land de vervolging dus konden opvoeren?
Ten tweede, is de Wannseeconferentie nog van invloed geweest op het niet doorgaan van het proces tegen Grynszpan? Op 20 januari 1942 besloten de nazi’s dat ze de Joden allemaal wilden uitroeien en werd het beleid dat vanaf de tweede helft van 1941 werd uitgevoerd officieel gemaakt. Was een proces tegen Grynszpan in deze nieuwe situatie eigenlijk niet overbodig geworden?
Al met al is De wanhoopsdaad een boeiend boek, een kleine episode uit de tragische geschiedenis van nazi-Duitsland en de Jodenvervolging.
Sidney Smeets, De Wanhoopsdaad. Hoe een zeventienjarige jongen de Kristallnacht ontketende (Balans, Amsterdam 2013). ISBN 9789460037184. 253 pagina’s. €18,95.
Ewout Klei is historicus met een hernieuwde fascinatie voor de Tweede Wereldoorlog.
