Prestatiedruk is een vies woord geworden, want daar schijn je depressief van te worden. Althans, dat suggereert schrijfster en onderzoeksjournaliste Mieke Smilde in een recent artikel in de Volkskrant met als titel ‘Zelfdoding en het gevoel niet goed genoeg te zijn’.
In een wat onsamenhangend pleidooi voor compassie en kwetsbaarheid wekt ze de schijn dat prestatiedruk een belangrijke oorzaak is van het toenemend aantal zelfmoorden.
“Tegelijk kunnen we niet langer om de conclusie heen dat wij een samenleving hebben geschapen waarin de dreiging van de zelfdood alleen maar groter is geworden. Wij hebben van succes een persoonlijke keuze gemaakt en hebben perfectie tot norm verheven. Alles wat de feilbaarheid van het menselijk wezen openbaart – kunst, religie, geschiedenis – is naar de marge gedreven.”
Haar begrijpelijke verdriet en ontzetting over de recente zelfmoord van Wim Brands en Joost Zwagerman lijkt ze te transformeren in een tergende aanklacht tegen het dodelijke karakter van de prestatiegerichte maatschappij waarin we leven, zonder enige vorm van wetenschappelijke onderbouwing. Volgens haar keukentafelanalyse bestreden deze heren het gevoel van niet-goed-genoeg zijn door te werken:
“Heel erg hard te werken. Alsof elk gedicht, elk essay, elk gesprek een echo was van de diep menselijke behoefte er te mogen zijn.”
Depressie en dus het risico op suïcide wordt bepaald door je aanleg of biologische kwetsbaarheid en de interactie met je omgeving. Die omgevingsfactoren kunnen stress veroorzaken, waardoor je risico op het ontwikkelen van een depressie toeneemt. Vergelijkbaar met hart- en vaatziekten waarbij aanleg en lifestyle elkaar kunnen beïnvloeden. Wetenschappelijk aangetoonde stressoren die een depressie kunnen veroorzaken zijn vooral life-events zoals een echtscheiding, een ontslag of het verlies van een dierbare.
Prestatiedruk of anders geformuleerd ambitie is dus niet per definitie de wortel van alle kwaad, zoals mevrouw Smilde suggereert. Zo mijmert ze nostalgisch:
“Het literaire praatprogramma van Wim Brands was het enige programma op televisie dat nog aandacht besteedde aan oprechte verhalen over angst, twijfel en mislukking.”
Wat een onzin! Er zijn naar mijn smaak veel teveel programma’s die de nadruk leggen op mislukking en falen: van verbouwingen die halverwege blijven steken omdat de heer des huizes na het overlijden van zijn vader niet meer tot klussen komt, tot buren die vanwege gebrekkige communicatie-skills elkaars rottweiler willen omleggen, tot kinderen die uit de band springen en hun prille brein in drugs en alcohol marineren met alle gevolgen van dien. Aan vaderlands falen geen gebrek op de buis dunkt mij.
Als psychiater besef ik maar al te goed hoe belangrijk het is om stil te kunnen staan bij menselijk lijden, maar dat betekent niet dat presteren per definitie een kwalijk fenomeen hoeft te zijn.
Voor sommige patiënten is het juist hun redding dat ze ondanks hun ziekte met hard werken toch iets kunnen bereiken waardoor hun zelfbeeld weer wat opgekrikt kan worden. Tijdens mijn vioolstudie aan het conservatorium zag ik veel studenten die zichzelf juist op de been konden houden door te presteren en de lat elke dag hoger te leggen; zonder die uitdaging waren ze al lang maatschappelijk gestrand of zelfs opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis.
Veerkracht is iets wat in onze natuur zit. De nauwelijks verholen triomf waarmee mensen melden dat ze ‘op tijd aan de bel hebben getrokken om een burn-out te voorkomen’ baart mij soms ook wel eens zorgen. De panische angst in onze maatschappij om over je grenzen te gaan, misschien eens iets langer door te werken, of je werk eens een keer mee naar huis te nemen gaat niet helpen om burn-outs te voorkomen. Integendeel, de kans is groter dat we een vissenkom vol watjes kweken die zich wentelen in middelmatigheid. En ja, dan vormt elke druppel stress natuurlijk een ernstige bedreiging voor het uiterst precaire evenwicht.
Prestatiedruk is een complex begrip, dat je niet over één kwaadaardige kam kan scheren. Afhankelijk van het individu en het moment kan het stimuleren van prestaties een negatief of juist positief effect hebben. Smilde smeekt:
“Laten we elkaar niet zo de maat nemen’, zeg eens eerlijk tegen elkaar als het niet goed gaat.”
Prima, daar lijkt me zo af en toe niks op tegen. Maar laten we elkaar dan ook aanspreken als het níet goed genoeg is en de prestaties onder de maat blijven, want middelmatigheid kan ook dodelijk zijn.
