‘God behoede me voor ongeluk, de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, dat geen krachtige explosieven mij treffen; dat onze vijanden, die klootzakken, mij nooit gevangen nemen, mij nooit neerschieten, dat ik nooit in de vuiligheid mag sneuvelen, voor ons dierbare vaderland. Kijk, ik zou veel langer willen blijven leven, de koeien melken, mijn vriendinnen neuken en die waardeloze Jozef in elkaar slaan; bij nog veel meer gelegenheden dronken worden, tot een zalige dood mij overvalt.’
Dit gedicht werd op 12 september 1914 geschreven door de Duits-joodse expressionistische schrijver Alfred Lichtenstein, die in het departement van de Somme aan de front vocht. Lichtenstein had het gevoel dat hij de waanzin van de oorlog niet zou overleven. Op 25 september, nog geen twee week later, sneuvelde hij.
Honderd jaar geleden brak de Eerste Wereldoorlog uit. De Eerste Wereldoorlog veroorzaakte indirect de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog en 1914 is in die zin cruciaal voor de rest van de twintigste eeuw geweest. Moraalfilosoof Dirk Verhofstadt, de broer van de fractieleider van de liberalen in het Europese Parlement Guy Verhofstadt, heeft over ‘het vervloekte jaar’ een indrukwekkend boek geschreven. Hij beschrijft het jaar 1914 van dag tot dag, elke dag krijgt een kort lemma, en geeft op deze manier een indringend tijdsbeeld. Verhofstadt maakt gebruik van kranten, dagboeken en politieke verklaringen. Het boek leest eigenlijk als een oude krant, met het verschil echter dat Verhofstadt context geeft waar dat nodig is en daarom vaak sprongen terug of vooruit in de tijd maakt.
Het jaar 1914 begon optimistisch maar sloeg in de zomer om in zijn tegendeel. De periode tussen 28 juni, de moord op de Oostenrijkse aartshertog Franz Ferdinand, en 3 augustus, de Duitse oorlogsverklaring aan België en Frankrijk, is cruciaal. Waarom stelden de Oostenrijkers zo’n onredelijk ultimatum aan de Servische regering? Waarom wilden Oostenrijk-Hongarije en Servië geen bemiddeling accepteren? Waarom mobiliseerde Rusland al zijn troepen? Waarom verklaarde Duitsland aan Rusland, Frankrijk en België de oorlog? Het zijn vragen waar Verhofstadt, gezien de beperkte doelstelling van zijn boek, geen antwoord op geeft. Maar ik vroeg het mij wel af. Had deze grote ramp misschien toch voorkomen kunnen worden? Ik hoop dat andere boeken over de Eerste Wereldoorlog die dit jaar nog moeten verschijnen wel op deze vragen in zullen gaan.
Vanaf augustus 1914 krijgt de Eerste Wereldoorlog het leeuwendeel van de aandacht van Verhofstadt, maar het aardige van het boek is dat de voorafgaande maanden, die ‘normaal’ zijn, ook uitgebreid aan bod komen. Sterker nog, ze vormen meer dan 50% van het boek! Verhofstadt schrijft over de snelle groei van het autobezit, de morele kruistocht van de Katholieke Kerk tegen tango en de mode van Coco Chanel, de voetbalwedstrijden tussen Nederland en België en het gewelddadige optreden van de suffragettes die in hun strijd voor vrouwenkiesrecht openbare gebouwen in de brand staken, schilderijen vernielden en voor renpaarden sprongen. Veel aandacht krijgt ook de (achteraf) onwerkelijke Tour de France van juli 1914, die dus werd gehouden in de periode tussen de moord op de Oostenrijkse aartshertog Franz Ferdinand en het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.
De door Verhofstadt gekozen aanpak, het jaar 1914 van dag tot dag vertellen, zorgt ervoor dat het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog en de verschrikkingen die ook in het eerste jaar van deze oorlog plaatsvonden, extra opvallen. Oorlog is een abnormale toestand. Oorlog is verschrikkelijk. Oorlog is waanzin. Deze waanzin, die zo treffend is verwoord in het gedicht van Alfred Lichtenstein, komt vanaf augustus 1914 op elke bladzijde op je af.
Het boek heeft, zoals verwacht, geen happy ending. Het ontroerende kerstbestand, toen Duitse en Engelse soldaten samen kerstliedjes zongen en met elkaar voetbalden, was niet de laatste gebeurtenis van 1914. Op 31 december steekt Désiré Melis, een jonge Belgische soldaat, even zijn hoofd boven de loopgraaf uit omdat hij van de mooie sterrenhemel wil genieten. Een Duitse scherpschutter mikt en Désiré is op slag dood.
N.a.v.: Dirk Verhofstadt, 1914. Het vervloekte jaar (Houtekiet, Antwerpen/Utrecht 2014). ISBN 9789089242761. €19,95. 254 pagina’s.
