De identiteit van Europa wordt bepaald door de wijze waarop we in relatie staan tot de wereld. Er is een continue strijd gaande tussen twee bewegingen: macht verwerven over de objectieve wereld versus de objectieve wereld vervolmaken tot een menselijke wereld. De eerste beweging culmineerde in de vorige eeuw in het nationaal-socialisme en in de 21ste eeuw vindt zij haar hoogtepunt in een hebzuchtig kapitalisme en in een ongebreideld consumentisme. Deze beweging kan het heidendom worden genoemd.
De tweede beweging wordt geïnspireerd door de joods-christelijke ethiek die in het humanisme een moderne uitdrukkingsvorm heeft gevonden. Er is daarom een seculiere en een religieuze, bijbels geïnspireerde versie van de Europese identiteit. In praktijk betekenen beide versies hetzelfde. Deze tweede beweging is de beweging naar zingeving.
Vier gevaren ondermijnen de Europese identiteit:
Het is een misverstand de ontkerkelijking van Europa als een afschaffen van het christendom te zien. Dat is een oppervlakkige discussie. In wezen wordt de Europese identiteit blijvend bepaald door de joods-christelijke ethiek. Deze ethiek is gericht op een vervolmaking van de wereld en de gemeenschap van mensen. In religieuze termen hebben we het dan over de vervolmaking van de Schepping.
Deze vervolmaking voltrekt zich in de loop der tijden door wetenschap, cultuur, spiritualiteit, zorgzaamheid, voorspoed, verbondenheid. Kortom, door al wat valt onder de noemer verantwoordelijk gedrag voor de Ander en voor het Andere. Met de Ander wordt bedoeld elke mens onafhankelijk van zijn eigenschappen of kenmerken. Onze verantwoordelijkheid is namelijk onvoorwaardelijk en onbaatzuchtig. Met het Andere wordt bedoeld de natuur, de fauna en de flora, de atmosfeer en alles wat ons universum inhoudt. Dit Andere is de mensen gegeven. Het was er voordat er mensen waren. Het Andere is aan ons toevertrouwd. We moeten er op een verantwoordelijke wijze mee omgaan.
Wat betreft onze verantwoordelijkheid ten aanzien van onze moslimbroeders en -zusters. Het gaat niet om een oorlog tegen de islam. Vanuit onze joods-christelijke of humanistische waarden kunnen we de moslims inspireren om de liefde voor de medemensen, wat ze ook geloven of hoe ze zich ook kleden of gedragen, nooit te vervangen door terrorisme of onderdrukking.
Europa dat is het samengaan van Jeruzalem en Athene, dit is van wijsheid en rationaliteit. De wijsheid is al duizenden jaren onveranderlijk en zegt ons hoe we ons moeten gedragen om van de wereld een menswaardige plaats te maken. Menswaardig betekent dat gerechtigheid en schoonheid heerst, waar de natuur gedijt, waar de wereld een plek is waar het goed toeven is en de mensen gelukkig kunnen zijn.
De rationaliteit helpt ons om die menswaardigheid te realiseren door bijvoorbeeld de middelen te ontwikkelen om honger in de wereld uit te bannen, om het lijden te verzachten, om kwetsbare mensen te beschermen, om werkgelegenheid te creëren, om rechtsbescherming te bieden. Zonder wijsheid kan de rationaliteit echter leiden tot vernietiging, hebzucht, egoïsme, agressie, onderdrukking of totalitarisme.
Dit samengaan van Jeruzalem en Athene dat de Europese identiteit kenmerkt, werd en wordt gerealiseerd door de grote denkers en filosofen, door de wetenschappers, door de kunstenaars en door alle burgers die de wijsheid en de kennis van al deze mensen in praktijk brengen en overdragen op de volgende generaties. Europa is een model voor de gehele wereld. De Europese identiteit is een geestesgesteldheid die universeel is. Alle mensen van goede wil dragen hieraan bij.
Deze geestesgesteldheid is het tegengestelde van barbarij. De barbarij vinden we terug in een politiek die puur gericht is op macht en bezit, in een economie van de hebzucht en in elke religie of ideologie die de vrijheid van de mensen aan banden legt.
We leven meer en meer in een lege cultuur omdat de wijsheid aan de verliezende hand is. Er is te veel angst en haat. Er is te veel agressie. Er zijn te grote en toenemende verschillen tussen rijk en arm. Er zijn te veel mensen die geen kansen krijgen. De natuur wordt te zwaar vernield.
Ook in het onderwijs vinden we die leegte terug. Onze universiteiten hebben de humanitas verloren. De geestelijke vorming van de studenten schiet schromelijk tekort en is vaak totaal afwezig. De geesteswetenschappen zijn ten prooi gevallen aan een eenzijdig empirisme.
We moeten onze hoop vestigen op de kleine groep mensen die hun rationaliteit wil gebruiken om de wijsheid beter te dienen. De invloed van deze groep kan zich als een olievlek uitbreiden. De eeuw van de spiritualiteit zal tegelijkertijd het meest rationele tijdperk zijn. De rationaliteit zal tot een hoogtepunt komen doordat het in dienst staat van de wijsheid. De mens van de nieuwe Verlichting zal zijn biologische driften en zijn ik-gerichte behoeften naar macht en bezit weten te beheersen. Zijn energie zal ten dienste staan van de wijsheid, dit wil zeggen ten dienste van de Ander en van het Andere. Wijsheid leidt ook tot goed rentmeesterschap over de natuur en zorg voor andere mensen.
Voorbeelden van deze mensen die spiritualiteit de belangrijkste plaats geven in hun leven zijn van alle tijden. Dit zijn mensen die de anderen onvoorwaardelijk en onbaatzuchtig liefhebben. Dit kunnen echtparen zijn, collega’s, opvoeders en zorgverleners, militairen die in de strijd alles over hebben voor hun kameraden, wetenschappers die zich ten dienste stellen van de mensheid, kunstenaars die niet de slaaf zijn van commerciële belangen en standvastig anderen laten delen in hun inspiratie.
Europa is de bakermat van een universele beschaving. We moeten ons verzetten tegen de negatieve krachten die voortdurend wijzen op de fouten die Europeanen in het verleden hebben gemaakt (slavernij, kolonialisme, holocaust, oorlogen, kindermisbruik in de kerk). Die fouten waren telkens grove inbreuken op onze identiteit en roeping. Het ware Europa dat is beschaving. We kunnen beter de nadruk leggen op de honderdduizenden Europese filosofen, religieuzen, wetenschappers en kunstenaars die bijgedragen hebben aan een betere wereld.
Laat ons denken aan die miljoenen Europeanen die, ook in het koloniale tijdperk, zich hebben ingezet voor het welzijn van andere volkeren. Al wie dit engagement voortzet en zich laat inspireren door wat de Europese beschaving voorstaat, draagt de Europese vrijheid en geestesgesteldheid over naar alle mensen waar ook ter wereld die in vrijheid en waardigheid willen leven.
