Ja, het is al jaren crisis. En nee, kiezers houden niet van de pijnlijke maatregelen. Maar is dat de reden dat regeringspartijen VVD en PvdA zijn afgestraft bij de gemeenteraadsverkiezingen? Nee, dat is het makkelijke, maar zeker niet het eerlijke verhaal.
Als het waar zou zijn dat kiezers de verantwoordelijken voor het kabinetsbeleid gisteren een lesje wilden leren, dan zou CDA-leider Buma nu met een grote glimlach rondlopen op het Binnenhof. En dan zou D66 nooit de grote winnaar van de verkiezingen zijn geworden. En hoe zit het met de andere gedogers? ChristenUnie en SGP? Die wonnen ook bij de gemeenteraadsverkiezingen.
Nee, hier werkt een heel ander mechanisme. Kiezers hunkeren naar vertrouwen. En Rutte en Samsom wekken bij een groot deel van het electoraat precies het tegenovergestelde op. En dat is heel verklaarbaar. Rutte bestempelde tijdens de campagne voor de vorige Tweede Kamerverkiezingen de ‘socialisten’ , zoals hij de PvdA consequent noemde, tot aartsvijand. Het land was volgens hem zelfs niet in veilige handen met deze partij aan het roer. Samsom koos voor een SP-toon. Ja, met de PvdA werd het land socialer, daar konden kiezers op rekenen.
De verkiezingen waren nog niet geweest of de gezworen vijanden zeiden dat de kiezer zich had uitgesproken voor een coalitie van VVD en PvdA. Hoeveel stoom zal er uit de oren zijn gekomen van menig liberaal of sociaaldemocraat? Juist. Die mensen hebben gisteren een ander heenkomen gezocht. Misschien voor even. Waarschijnlijk voor langer.
Het verklaart meteen het succes van Pechtold, want deze partij staat ideologisch tussen de liberalen en sociaaldemocraten in. Als kiezers bij die partijen weglopen is de kans het grootst dat ze bij D66 terecht komen.
Vertrouwen. Beloftes. D66 beloofde meer geld voor het onderwijs. Dat kwam er. Voerde campagne voor economisch hervormingsbeleid, dat is nu kabinetsbeleid geworden. Stond de partij voorheen bekend als weinig principieel, Pechtold houdt op belangrijke D66-punten voet bij stuk. De stijgende waardering van de kiezers is hiervan een gevolg.
Dat een op de drie mensen gisteren op een lokale partij stemde, heeft ook alles met vertrouwen te maken. De lokalo’s weten thema’s aan te roeren die landelijke partijen links laten liggen. Met als beroemdste voorbeeld Leefbaar Rotterdam, de partij die in 2002 de hegemonie van de PvdA doorbrak. De roep om een veiligere stad was jarenlang door PvdA-politici genegeerd en Leefbaar Rotterdam wist op dit punt goede resultaten te boeken. En ondanks dat de partij in 2006 en 2010 in de oppositie belandde, wist het te werken aan een vertrouwensband met de Rotterdamse kiezer. Dat is gisteren beloond.
De SP, ook winnaar bij deze gemeenteraadsverkiezingen, wordt ook wel ‘de meest lokale landelijke partij’ genoemd. En terecht. De partij is diep geworteld in volkswijken. Houdt in talloze buurten kantoor, heeft er sinds jaar en dag inloopspreekuren voor bewoners en is met een leger vrijwilligers actief op vooral sociaal gebied. Het is niet toevallig dat de SP begonnen is met de traditie kiezers te bedenken op de dag na de verkiezingen.
De PvdA was ooit net zo’n grassroots partij als de SP. Het vertrouwen in mensen als Drees en Den Uyl is bijna mythisch. Maar sinds toenmalig partijleider Kok in de jaren negentig de ideologische veren heeft afgeschud, heeft de partij kleur verloren. Veelzeggend is dat ooit beeldbepalende PvdA’er als Jan Pronk en Marcel van Dam de partij de rug toegekeerd hebben. PvdA-senator Adri Duivesteijn doet vanaf de zijlijn een poging om de partij naar zijn roots te laten terugkeren, maar dat lijkt een schreeuw in de leegte.
Welke lessen trekken Rutte en Samsom uit de motie van wantrouwen die kiezers gisteren hebben uitgedeeld? Nou, geen. De crisis krijgt de schuld. Ze hopen kennelijk dat de economie dusdanig aantrekt dat kiezers weer terugkomen.
Misschien. Het is zelfs niet uitgesloten dat nog een keer duizend euro beloven, weer een verkiezingsoverwinning oplevert. Maar daarna? Laten VVD en PvdA het vertouwen verder afbrokkelen? Dat is niet alleen schadelijk voor het vertrouwen in de politiek als geheel, maar bewijst de partijen op de lange termijn bepaald geen dienst.
Martijn van der Kooij is politiek analist.
