De Britten kozen woensdag voor een Brexit. In april stemden de Nederlanders tegen het associatieakkoord met Oekraïne. De Europese Unie (EU) staat nu op een belangrijk kruispunt, waarbij uiteenvallen niet langer denkbeeldig is. Onze roep om vergaande democratisering en hervorming van de EU is met de dag actueler. De reflex van veel partijen om de EU verder af te zwakken, of terug te gaan naar het model van de jaren vijftig, zal de genadeklap worden voor de EU. Terwijl in de wereld van vandaag een sterke EU nu juist nodig is om onze manier van leven veilig te stellen.
De volkswoede richt zich op de Europese Unie. ‘Europese superstaat’. ‘Zakkenvullers’. ‘Landverraders’. Veelgehoorde kernwoorden in het vocabulaire van de anti-EU populisten. Maar de vijandigheid tegen de EU is slechts een symptoom van een veel breder probleem. In de Verenigde Staten zien we een identiek populisme bij Donald Trump, terwijl daar de Europese integratie geen issue is. De onvrede zit dieper. De wereld verandert ingrijpend en ook nog eens in razend tempo. Globalisering, het afkalven van de westerse hegemonie, de ICT revolutie die de maatschappelijke verhoudingen op z’n kop zet, vluchtelingenstromen, arbeidsmigranten, terroristische aanslagen, ongrijpbare kapitaalmarkten en handelsverdragen. Dit alles maakt de mensen onzeker en angstig hun grip op de wereld te verliezen.
Brexit-slogans als ‘taking back control‘ en ‘we want our country back‘, Trump’s belofte ‘to make America great again‘, maar ook de roep om meer referenda ademen het verlangen naar controle. Veel mensen beleven een gevoel van verloren identiteit, en tegelijk een gebrek aan geborgenheid en bescherming van de nationale verzorgingsstaat. Populisten spelen in op die onzekerheid en spiegelen de mensen voor dat de wereld weer in orde zal zijn en alles bij het oude kan blijven als we maar uit de EU stappen. De zwakte van de natiestaten wordt echter niet veroorzaakt door de EU, maar door de ontwikkelingen in de wereld. En die zijn onontkoombaar. Je kunt uit de EU stappen, maar niet uit de werkelijkheid.
Nigel Farage doopte 23 juni zelfs tot Independence Day van de Britten. Maar wat hij verzwijgt is dat de natiestaat de macht niet heeft om de boze wereld buiten te houden. Die nostalgische droom is symboliek tegen een hoge prijs. En die rekening komt juist bij de kwetsbaren terecht. Niet voor niets heeft Farage zijn belofte van lagere energiekosten en meer geld voor gezondheidszorg een dag na het referendum al moeten terugnemen. De dreun op de beurzen raakt juist de pensioenen.
Jaren van afgeven op Brussel hebben het vertrouwen in de EU grondig ondermijnd. Halve waarheden en verzinsels over absurde wetten domineren het publieke debat over de EU waarbij nationale politici maar al te graag de voordelen als eigen succes verkopen en ‘Brussel’ de schuld geven van de nadelen. Wat gemakshalve vergeten wordt is welke enorme verworvenheden wij Europeanen samen hebben gerealiseerd. Nergens ter wereld is de kwaliteit van het bestaan beter dan op ons continent. Maar door de groeiende euroscepsis zetten de nationale regeringen steeds vaker de rem op Europa. De nationale blokkades maken de EU vleugellam in het zicht van uitdagingen als de vluchtelingencrisis, de terreurdreiging of de provocaties van Poetin.
Het neo-nationalisme en de groeiende Euroscepsis kan alleen een halt toe geroepen worden door verlamming in te ruilen voor resultaten. Door compromissen te sluiten in plaats van conflicten uit te vergroten. Door de EU weer in staat te stellen tot voortvarend handelen en aan de verwachtingen van de mensen te voldoen.
Om de verdeeldheid voorbij te geraken is het overdragen van verantwoordelijkheden naar een Europees niveau nodig. Het is namelijk goed voor onze veiligheid als nationale inlichtingen- en veiligheidsdiensten gedwongen worden informatie uit te wisselen. Het is goed voor onze portemonnee als we gezamenlijk onze energie inkopen. En om onze binnengrenzen open te houden is het nodig om onze buitengrenzen beter te bewaken. Nu gebeurt dit allemaal niet omdat lidstaten krampachtig vasthouden aan hun soevereiniteit. Maar hoe soeverein is halfslachtigheid nu eigenlijk?
Naast daadkrachtiger moet de Europese Unie transparanter en democratischer worden. Het vertrouwen van de burger is niet in een handomdraai terug te winnen maar we kunnen nu wel betekenisvolle stappen zetten. Door de invloed van het Europees Parlement te vergroten. Door de Europese Commissie kleiner en slagvaardiger te maken. En door de Europese begroting op de schop te nemen. De EU moet niet terug naar het model van de jaren vijftig waar het vooral ging om de schimmige onderhandelingen tussen diplomaten . De EU moet nu vooral vooruit naar een democratische, transparante politieke unie waar de burgers aan het roer zitten.
De Brexit maakt het leven niet makkelijker, integendeel. Maar als deze shocktherapie leidt tot een serieuze hervorming van de Europese Unie dan is dat winst.
