U vraagt zich ongetwijfeld al heel lang af waar dat kunst uit ‘krijgskunst’ nou vandaan komt. Sun Tzu zou het met zijn De kunst van het oorlogvoeren rond 500 BC als zodanig hebben omschreven. Een andere bekende is Niccolò Machiavelli die het in 1520 met zijn werk Dell’arte della guerra herhaalde. Wat in Machiavelli’s tijd zeker kunst aan het worden was, waren de ontwerpen voor vestingwerken toen de muren van steden en kastelen te hoog, te dun en te kwetsbaar bleken voor artillerie. Om kanonskogels te weren moesten verdedigingswerken lager en dikker worden. En geometrisch slimmer om effectief tegenvuur te kunnen uitbrengen. In de 15e eeuw werd Italië de bakermat van dergelijke vestingwerken nieuwe stijl. In de 16e eeuw werd het kunst. Wat niet zo raar is als je Michelangelo de opdracht geeft om weerbare muren voor Florence te ontwerpen.
Kunst
Hij toog in 1528 aan de slag om de stad fraai te verdedigen. Een jaar eerder ontwierp een andere multifunctionele kunstenaar, de Duitser Albrecht Dürer, de bastei, een uitstulpende torenbastion. Dergelijke uitstulpingen vergroten en verbreden het schootsveld en maken verdedigingswerken effectiever. Mogelijk heeft Dürer bij de breed krijgskundig creatieve Leonardo da Vinci gespiekt, die eerder al bastionachtige torens tekende, in een kasteel met uitstekende muren onder kanonskogel deflecterende hoeken. Hoeken en stervormen bleken de krijgskundige toekomst, met het gebruik van bastions als typisch kenmerk.
Miltech kunstenaar Leonardo da Vinci’s kasteelontwerp uit 1507 (illustratie met permissie van www.leonardo3.net, waar meer uit da Vinci’s brede brein)
Verdedigingswerken
Dieven vang je met dieven. Vestingen laat je ontwerpen door vestingveroveraars. Als je weet hoe je een vesting(stad) moet nemen, weet je ook hoe je het innemen voorkomt. Baron Menno van Coehoorn (1641-1704) werd in beide disciplines een vakman en stond aan de wieg van het Nieuw Nederlands Vestingenstelsel. Zijn Franse tijdgenoot Sébastien Le Prestre, Marquis de Vauban (1633-1707), het militaire genie achter zonnekoning Lodewijk XIV, was wellicht de bekendste architect van esthetisch verantwoorde verdedigingswerken.
Wallen Woudrichem (foto: wiki, upload van Arch)
Lodewijk XIV merkte eens op dat God hemel en aarde schiep, behalve Nederland. Dat hadden de Nederlanders zelf geschapen. En tegen de tijd dat de zonnekoning regelmatig noordelijk op tournee ging, was Nederland behoorlijk volgebouwd met vestingen. Eigenlijk om de Spanjaarden buiten te houden. Gelukkig hielden ze Fransozen ook redelijk tegen. Dat was niet alleen de verdienste van Coehoorn. Adriaen Anthonisz (1527-1607) en Simon Stevin (1568-1620) waren vóór hem de keien die fortificaties ontwierpen of verbeterden. Ontwerpen die nog overvloedig in het Hollandse en Vlaamse (stedelijke) landschap zijn terug te vinden.
Schematische opbouw vestingwerken (foto: wiki, upload van Arch)
Over keien gesproken. Men kwam er al snel achter dat je daar geen fort van moest bouwen. Hard natuursteen versplintert bij de inslag van een kanonskogel. Reden waarom ‘renaissance’ verdedigingswerken tot de heruitvinding van beton gebouwd werden van cement en baksteen. Baksteen versplintert minder bij een inslag. Daar we in Nederland met geld verdienen bezig waren om er een Gouden Eeuw van te maken, en we sowieso altijd erg zuunig zijn voor onze verdediging, bestonden de fortificaties van het Oud Nederlands Vestingenstelsel zoveel mogelijk uit aarden wallen. Deze goedkope wallen bleken echter zeer effectieve kanonskogelstoppers.
In de tweede helft van de 19e eeuw werden kanonskogels vaker granaten. Niet langer gevuld met buskruit, maar met het veel explosievere trinitrotoluene (TNT). Het maakte de kunstige geometrie in baksteen een stuk minder effectief als verdedigingswerk. Het baksteen werd daarom beton en de verdedigingswerken verdwenen steeds dieper onder de grond. Hoewel ze daar soms erg elegante namen als Maginot kregen, werden ze er niet fraaier op. In het geval van Maginot ook niet effectiever, maar dat is een ander verhaal.
Meer over klassieke vestingen en forten via een wiki-lijst met vestingbouw termen. In Bourtange krijgen Spanjaarden en Fransozen nog regelmatig op hun donder tijdens feestelijke veldslagen.
(Titelfoto: luchtfoto van Bourtange, wiki, upload van Bourtange)
