De Turkse premier Recep Tayyip Erdogan heeft gisteren een opmerkelijke stap gezet. Hij condoleerde de families van de Armeniërs die in 1915 waren vermoord door het Ottomaanse Rijk. Op 24 april 1915, precies 99 jaar geleden, begon het Ottomaanse Rijk met een massamoord die in de westerse geschiedschrijving bekendstaat als de Armeense Genocide. Hoe zit het nou precies met de Armeense Genocide? En hoe moeten we Erdogans speech beoordelen?
De Armeense Genocide is politiek gezien een zeer beladen onderwerp. Turkije, de opvolger van het Ottomaanse Rijk, ontkent dat er in 1915 een genocide onder Armeniërs heeft plaatsgevonden en spreekt over de Armeense Kwestie. Turkije erkent dat er veel Armeniërs zijn omgekomen tijdens de Eerste Wereldoorlog maar ontkent dat het Ottomaanse Rijk doelbewust de Armeense minderheid wilde uitmoorden. Het was een oorlogssituatie: de christelijke Armeniërs waren toen het Russische leger kwam in opstand gekomen tegen hun Ottomaanse overheersers. Ook zouden ze veel geweld hebben gebruikt tegen islamitische Turken en Koerden. De maatregelen die het Ottomaanse Rijk tegen de Armeniërs nam waren hard, maar gezien de chaotische oorlogscontext heel begrijpelijk.
Volgens de omstreden Amerikaanse historicus Justin McCarthy, die het officiële Turkse standpunt verdedigt, was de deportatie van grote aantallen Armeniërs naar Syrië een logische beslissing. Op deze manier hoopten de Turken de Armeense opstand namelijk te breken. Natuurlijk kwamen hier – door moord, honger en ziekte – veel onschuldige Armeniërs bij om, maar er stierven in de oorlog ook veel onschuldige moslims. Het sterftecijfer was volgens McCarthy onder beide groepen even hoog, ongeveer 40 procent.
McCarthy’s betoog heeft een sterke overtuigingskracht. De archieven lijken ook zijn gelijk te bevestigen: in de Turkse archieven wijst niets op een bevel tot genocide, er heeft nooit een Turkse Wannsee-conferentie plaatsgevonden. De documenten van Amerikaanse en Engelse ooggetuigen, die uitgebreid verhaalden over de Armeense genocide, kunnen bovendien worden uitgelegd als anti-Turkse propaganda, met als doel de Centralen zwart te maken.
Daarentegen verhaalden Duitse militairen en diplomaten ook uitgebreid over de gebeurtenissen. Ze waren bondgenoten van de Turken, maar beschuldigden de Ottomaanse machthebbers wel degelijk van genocide. Ook maakte de manier waarop de Armeniërs werden gedeporteerd, hun dood wel heel waarschijnlijk. Ze moesten binnen een of twee dagen vertrekken, onderweg voor de meest elementaire levensbehoeften met goud betalen en in gedwongen marsen door de woestijn trekken, wat velen noodlottig werd. Er was bovendien geen enkele poging gedaan op de eindbestemming te zorgen voor onderdak, voedsel en water voor de gedeporteerden.
Het is onduidelijk hoeveel Armeniërs er tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn omgekomen. De schattingen lopen uiteen van 300.000 tot 2 miljoen. Volgens Wikipedia zijn er zo’n 1,5 miljoen Armeense slachtoffers geweest.
De meeste historici denken dat niet de Ottomaanse overheid, maar een kerngroep van de Jong-Turken (een nationalistische partij, die in 1908 de macht had gegrepen) achter de plannen in de richting van een genocide zat. Deze kerngroep greep de opstand aan om de Armeense kwestie voorgoed op te lossen. Helaas zijn de archieven van de verschillende organisaties van de Jong-Turken verdwenen en is het moeilijk tot definitieve conclusies te komen. De Duitse rapporten en de verklaringen die na de oorlog zijn afgelegd voor het Ottomaanse tribunaal, dat de vervolgingen van de Armeniërs onderzocht, wijzen wel op een doelbewuste uitroeiingspolitiek. Kortom: het lijkt er zeer op dat er een genocide plaatsgevonden heeft, maar helemaal zeker weten we dit niet.
Een andere vraag waar historici zich mee bezig hebben gehouden is de link tussen de Armeense Genocide en de Holocaust. Zou de Armeense Genocide Hitler hebben geïnspireerd? Er bestaat een citaat over de Armeense Genocide dat aan Adolf Hitler wordt toegeschreven. Hitler zou op 22 augustus 1939, enkele dagen voor de Poolse veldtocht, naar de Armeense Genocide hebben verwezen toen hij in een speech zijn plannen om de Polen te vermoorden uiteenzette: ‘Wie spreekt er vandaag nog over de uitroeiing van de Armeniërs?’ Aan de authenticiteit van dit citaat wordt echter getwijfeld omdat die in de oudere versies van de speech niet voorkomt. Tijdens de Processen van Neurenberg heeft men het citaat om die reden niet gebruikt. Vreemd genoeg staat het hele citaat wel op de muur van het U.S. Holocaust Memorial Museum geschreven, wat voor de Armeniërs in de Verenigde Staten een reden was om Barack Obama te vragen om de Armeense Genocide te erkennen.
Maar terug naar Erdogan. Hoe moeten we zijn speech beoordelen? De Turkse premier erkent dat er Armeniërs zijn vermoord door het Ottomaanse Rijk maar hij erkent de Armeense Genocide niet. Ook zegt Erdogan in zijn toespraak dat Turkije stil wil staan bij alle slachtoffers, ongeacht hun religieuze achtergrond, waarmee hij het Turkse standpunt verdedigt dat de christelijke Armeniërs in 1915 ook veel islamieten vermoordden en dat dit even erg was. Maar het feit dat Erdogan zijn condoleances uitspreekt is voor een Turkse minister-president toch een grote stap. Dat hebben zijn voorgangers nog nooit gedaan. Hoe reageren Armeniërs hierop?
De Armeense president Serzh Sarksyan weigert (voorlopig) om Erdogans uitgestoken hand aan te pakken. Turkije moet volgens hem de Armeense Genocide erkennen, punt. Op de condoleances van Erdogan gaat hij dan ook niet in. Ook een invloedrijke Armeense lobbygroep in de Verenigde Staten, de Armenian National Committee of America, reageert niet enthousiast. Een woordvoerder noemt de toespraak van Erdogan koud en cynisch. Het feit dat Erdogan nog steeds weigert de Armeense Genocide spreekt volgens hem boekdelen. Dichter bij huis is er wel iemand die verrast reageert. Orhan Dink, de broer van de in 2007 door een Turkse nationalist vermoordde Turks-Armeense journalist Hrant Dink, beschouwt Erdogans speech als een eerste stap in de goede richting. Zo’n stap is noodzakelijk om de Turken en Armeniërs met elkaar te verzoenen. Er is dus een beetje hoop.
