De Tweede Wereldoorlog veranderde Europa in een woest continent. Er waren meer dan 35 miljoen mensen omgekomen, veel dorpen en steden waren met de grond gelijk gemaakt en overal heerste de chaos. Over de chaotische jaren vlak na de Tweede Wereldoorlog heeft de Britse historicus Keith Lowe (1970) een baanbrekend boek geschreven, waarvan de Nederlandse vertaling in april 2014 is verschenen bij Uitgeverij Balans.
Boeken over het naoorlogse Europa wijden uiteraard ook woorden aan de chaotische periode die meteen volgde op de Tweede Wereldoorlog, maar die chaos wordt vaak bezien in het teleologische perspectief van het economische herstel in West-Europa, de communistische machtsovername in Oost-Europa en de Koude Oorlog tussen Oost en West. Lowe kiest voor een ander perspectief en stelt in zijn studie de chaos centraal.
Het woeste continent bestaat uit vier delen. Eerst vertelt Lowe over de vernietigingen die de Tweede Wereldoorlog heeft aangericht. Hij schrijft over de materiële en morele schade en de miljoenen mensen die hun familieleden waren kwijtgeraakt. Het tweede deel gaat over wraak. Wat gebeurde er met de Duitse militairen die krijgsgevangen werden gemaakt? Waarom werden er zo veel Duitse vrouwen verkracht? En hoe gingen de verschillende Europese landen om met collaborateurs en ‘moffenmeiden’?
In deel drie schrijft Lowe over etnische zuiveringen. Hij vertelt over de etnische zuiveringen in Joegoslavië, de Duitsers die uit Polen en Tsjecho-Slowakije worden verdreven, het virulente Poolse antisemitisme dat ook na de Holocaust dodelijke slachtoffers eiste en de etnische zuivering van Oekraïne en Polen. Ten slotte gaat het vierde deel over burgeroorlog. Behalve over de Griekse Burgeroorlog tussen de communisten en nationalisten schrijft Lowe over het politiek geweld in Italië en Frankrijk, de communistische machtsovername in Roemenië en het verzet van de ‘woudbroeders’ in Estland, Letland en Litouwen tegen de Sovjetoverheersing.
Lowe wijst in zijn boek steeds op de continuïteit tussen de Tweede Wereldoorlog en de chaotische periode die daar meteen op volgde. Een goed voorbeeld is de etnische zuivering van Oekraïne en Polen. Toen de Duitsers in 1941 de Sovjet-Unie binnenvielen en op grote schaal Joden en communisten gingen vermoorden werden ze geholpen door Oekraïense hulptroepen. De Oekraïners kregen de smaak van het etnisch zuiveren goed te pakken en besloten de Polen in de Oekraïense gebieden te vermoorden. Er werden tienduizenden mensen vermoord, vooral vrouwen en kinderen. In reactie op deze etnische zuiveringen besloten de Polen tussen 1944 en 1946 Oekraïners met grof geweld uit hun gebieden te verdrijven. Meer dan vierhonderdduizend Oekraïners werden naar de Sovjet-Unie gedeporteerd. Ook de Griekse Burgeroorlog en het gewapende verzet van de woudbroeders tegen het Rode Leger hadden hun oorsprong in de Tweede Wereldoorlog.
Het perspectief van Lowe is interessant. In plaats van de Tweede Wereldoorlog op te vatten als een oorlog tussen twee partijen, de geallieerden en de asmogendheden, heeft Lowe oog voor de vele kleine oorlogjes die tijdens de grote Tweede Wereldoorlog werden gevoerd en op 8 mei 1945, de dag dat Duitsland zich overgaf, nog (lang) niet waren afgelopen.
Het woeste continent is een bijzonder boeiend boek over een periode uit de Europese geschiedenis die nogal onderbelicht is gebleven. Het is geschreven in een enerverende stijl, die echter soms een tikkeltje te overdreven is. Britten staan bekend om hun understatements, maar Britse historici houden blijkbaar meer van de hyperbool. Maar dat is ook het enige minpuntje aan dit meeslepende meesterwerk.
N.a.v.: Keith Lowe, Het woeste continent. Europa in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam, Balans 2014). ISBN 9789460036941.494 pagina’s. €32,50.
