De betere dictator heerst niet alleen met stille instemming van zijn onderdanen en angst onder zijn vijanden, maar ook met de liefde van de lagere klassen. De laatste tijd hebben wij in Nederland lekker kunnen meeproeven van de sfeer in Turkije wanneer de aanhang van de Turkse president Erdogan de straat op gaat. Bij dezen een beschrijving van de çomar, zoals de AKP-aanhanger vaak door de zichzelf verlicht wanende Turkse stedelijke elite wordt genoemd.
De oorspronkelijke betekenis van het woord ‘çomar’ komt van de Anatolische herdershond, een grote viervoeter met een dikke vacht. Goed beest om op de schaapjes te letten in het dorre Anatolische binnenland waar beren en wolven op de loer liggen. Wellicht is het veelzeggend dat de voormalige Turkse elite haar pastorale an agrarische medeturk als honden aanduidt. Erg bevorderend voor de verbinding, om maar eens een modieuze term te gebruiken, was het in ieder geval niet.
Kenmerkend voor het Turkse politieke systeem vanaf de oprichting van de Republiek tot aan 2001 was een maatschappelijke tweedeling waarbij de Kemalistische ‘witte Turk’ zich in een bubbel verkeerde die goed te vergelijken is met de illusies van onze Amsterdamse grachtengordel-elite. De Anatolische Turk werd via economische en politieke uitsluiting belemmerd van deelname aan het vormen van de Turkse toekomst; de buitenwereld moest geloven dat Turkije via NAVO en EU-lidmaatschap een modern Europees land kon worden.
Boeren belachelijk maken is trouwens al een tijdlang een elitaire hobby in Turkije. De Turkse films van de jaren ’70 die bekend staan als Yeşilçam-cinema, naar de straat in Istanbul waar veel studio’s zich bevonden, draaiden bijna allemaal op clichés en stereotypes over het arme en conservatief islamitische binnenland. Dikke pret voor een elite die de economie monopoliseerde en ontwikkeling in datzelfde binnenland belemmerde en vervolgens klaagt dat de massa’s te makkelijk worden omgekocht door de aanleg van infrastructuur. Niet dat de Turkse mainstream cinema er met de opkomst van de AKP op vooruit is gegaan. Het is wel even veelzeggend gebleven over de politieke geest van het land. Een van de best bezochte films in Turkije is er eentje waarin Amerikaanse, Koerdische en Israelische soldaten worden omgelegd door stoere doch flink op hun pik getrapte Turkse commando’s.
De Turkse grachtengordel komt uit de grote steden aan de kuststrook waar tot 1922 voornamelijk Grieken woonden. Die zijn op de welbekende Turkse manier aangepakt door deze ‘seculiere’ elite waar menig westerling nog een hoge pet van op heeft. Met die seculariteit viel het altijd wel mee. De Diyanet, met haar greep op de Neder/Duitse Turken, is immers opgericht in de tijd van Ataturk om de religieuze tendenties van het boerenvolk in een door de overheid gewilde richting te sturen, en is enkel uitgebreid door Tayyip en zijn vrienden. Religieuze lessen zijn ingevoerd door de militaire junta van de jaren ’80. In die tijd begon de opkomst van de stiekeme beweging van Gülen onder de bestuurders in het binnenland. Ondanks de moeite van de ‘witte Turk’ werd het met de tijd steeds moeilijker om de invloed van de flink islamitische meerderheid buiten te houden, en kwamen er in de jaren ’90 een hoop hervormingen die het later de weg vrijmaakten voor de verkiezing van de AKP in 2001.
Een tijdlang ging het soepel. Het islamisme van de AKP breidde stilletjes uit met de centen en macht in handen van de partij, de seculiere Turk zeurde wat maar ging stilletjes door met zijn eigen leven en profiteerde mee van de economische groei. Uiteraard kon dat niet altijd zo doorgaan. Eerst de uitbarsten van de oorlog in Syrië in 2011, dan de protesten in Istanbul in 2013, hernieuwd geweld in het Koerdische gedeelte van het land en nu gezeur in binnen- en buitenland waarbij Erdogan elke keer benadrukt dat het voortbestaan van Turkije in gevaar is. Dat probleem is van eigen makelij, maar het is ook gewoon waar. De mobilisatie van de çomar was een noodzaak om aan de macht te komen en is nu een noodzaak om een greep op het land te houden.
Inmiddels heeft de zogenaamde seculiere Turk de strijd al opgegeven. Vergeleken met de oppositiepartij van Ataturk (de CHP), lijkt zelfs onze PvdA een partij met een heldere visie en sterk leiderschap. De gecastreerde Kemalisten vullen de rol van een symbolische oppositie (in de recente diplomatieke rel met Nederland staan ze aan de kant van de AKP, terwijl parlementsleden die echt oppositie durven te voeren in Turkije gewoon in de bak belanden. Hetzelfde verhaal als vroeger, maar dan met een ander baasje aan de top. Verschil is nu dat een meerderheid van Turkije hiervan smult als verse baklava.
Autoritaire systemen leveren meestal een bevolking op van mensen die zelf geen keuzes kan maken. Schapen en honden hebben een herder nodig. Vroeger was het een man genaamd papa-Turk, tegenwoordig een man die gewoon als reis, oftewel ‘leider’ bekend staat (waar kennen we dat ook al weer van?). De kern van Erdogans macht ligt in de emancipatie van de massa’s die hij heeft geproduceerd zonder die macht daadwerkelijk in hun handen te geven, behalve bij de verkiezingen. Het is daarmee ook een product van het exclusieve Kemalisme van de elites. Voor het eerst kon het Turkse islamvolk stemmen op een kandidaat naar hun hart. In 2001 wist Erdogan een grote coalitie van achtergestelde mensen over het hele land binnen te halen. Koerden en çomars, beiden genegeerd en onderdrukt door de voorgaande regimes, werden één.
Nu er een splitsing is opgetreden doet de AKP aanspraak op een ander type çomar, de Turkse nazi van de MHP (en hun jeugdafdeling, terreurclub Grijze Wolven). Interessant is dat ook die partij door de jaren heen is overgestapt van een extra fascistische variant op het Kemalisme naar lekker ouderwets Ottomaans-nostalgisch islamofascisme. Die bieden wellicht niet het bestuurlijke kapitaal dat de Gülenisten meebrachten, maar wel genoeg stemvee en kanonnenvlees om publiekelijk de Erdo-orde te handhaven. In Nederland en Duitsland zijn AKP-aanhangers en nazi’s praktisch dezelfde groep.
Meer macht in de handen van Erdogan betekent voor de çomar meer macht over zijn mentale en fysieke wereld. Het is een verslavend fenomeen. Turkije is niet stabiel meer en zal dat voorlopig ook niet meer worden. Dat vereist een continu groeiende behoefte aan controle van degenen aan de top. Diezelfde controle veroorzaakt een grotere ellende in het land. Net als alle andere verslavingen is zelfdestructie de eindbestemming. Net als bij de westerse deugmens vraagt elke stap om meer, meer, meer van de volgende stap, maar innerlijke voldoening kunnen deze erdoganhordes nooit bereiken. Kritische zelfreflectie is in Turkije al met het oprichten van de Republiek, en het strafbaar stellen van het twijfelen aan de grootheid der Turkse Natie, haram verklaard. Dat is één les van Ataturk die Erdogan niet snel zal afzweren.
In een bepaalde zin zijn de çomarmassa’s een afspiegeling van Erdogan zelf. Als een orkestdirigent stuurt hij met lichaamsbewegingen, zijn stem, zijn ogen en zijn religieuze legitimiteit de massa aan. De daarbij horende uitspraken waar de media zich zo graag op richt zijn niet zo belangrijk. Dat is westers ratio-denken, maar het gaat hier om oernatuurlijk instinct-denken. De çomar wil wel iets, maar weet niet precies wat of waar het einddoel ligt of wie precies de vijand is. De vijand is de vijand van vandaag, en in het Turkije van Erdogan is er morgen altijd een nieuwe vijand te vinden. Een aanval op een Turkse minister (het niet toelaten binnen de Nederlandse grenzen) is niet alleen een aanval op het AKP-apparaat, maar een aanval op elk individu, en dus staan ze in Rotterdam klaar om herrie te trappen en knijpen ze in Turkije sinaasappels stuk. Waarmee we niet kunnen stellen dat het allemaal een beetje onschuldig herrie schoppen is.
De çomar is ondanks zijn emancipatie nog steeds boos, en niet omdat het economisch zo slecht gaat. Het probleem ligt dieper dan dat. Helaas kan deze energie niet geuit worden door middel van militair avonturisme, zoals dat vaker gaat met dergelijke bewegingen. De Turkse invasie in Syrië – Operatie Euphrates Shield, na acht maanden tijd nog geen 20 kilometer langs de Syrische Eufraatoever opgeschoten – zit een beetje klem zolang de grote jongens in Washington en Moskou ‘nee’ zeggen tegen de Turkse plannen om tegen de Koerdische strijdkrachten te vechten. Opmerkelijk genoeg – of niet – was er niemand te porren voor een strijd tegen de Islamitische Staat toen die in 2014 aan de Turkse grens hing. Vandaar dat Erdogan deze energie richt op interne vijanden, zowel binnen Turkije als in de koloniën in de EU. Een perfecte missie, omdat Europa buiten de inzet van professionele politiekrachten weinig weerstand durft te bieden.
De çomar heeft een vitaliteit die bij de westerling al een tijdlang ontbreekt. De jongere generatie heeft nog nooit een ezel gezien maar is mentaal gezien misschien nog achterlijker dan de ouders, en maait blind om zich heen bij alles wat hij niet begrijpt. We kunnen een hoop leren van het oerinstinct waarmee deze groep samenkomt en als één organisme tegen de aanvaller optreedt. Nu blijft het nog bij het een beetje schelden, maar bedenk maar eens waar deze groep tot in staat zou zijn als er meer wapens in hun handen komen. De toekomst van Europa is niet zo stabiel als onze deugmensen hopen. Het is een nieuwe domper op de multiculturele droom. Integratie? Mensen integreren omdat het hen zelf goed uit komt, niet omdat het volgens het moraal van de autochtone bevolking hoort of omdat het vanzelf wel zo gaat. Die drie zetels voor de AK-Partij in het Nederlandse parlement zijn slechts het begin.
Wellicht komt de interne woede voort uit een onbewust verlangen naar het dorp en het rustige hoeden van de schaapjes onder een wijde blauwe hemel. Wellicht is het vinden van hun Grote Leider het ergste wat deze mensen ooit is overkomen. Wat vroeger een stel conservatieve dorpelingen waren zijn nu religieuze fanatici met waanbeelden over een nieuw Ottomaans rijk. Turken in Europa hebben meer kinderen dan de genderneutrale, levensgenietende Europeaan, maar binnen Turkije vindt een soortgelijk proces plaats. Geboortecijfers in het Turkse binnenland zijn bijna even laag als aan de kust, terwijl de Koerdische bevolking groeit als kool en binnen de komende generatie zal verdubbelen.
En dan is er ook nog het bijkomende probleem van Syrische migranten die de banen innemen van de Turkse onderklasse. De çomar wordt langzamerhand vervangen door een boer die helemaal geen zin heeft om met Turkse vlaggetjes te zwaaien of sinaasappels stuk te knijpen. Waarschijnlijk zal hij stampvoetend en scheldend in de geschiedenisboeken verdwijnen. Maar niet voordat het sultanaat van Recep Tayyip I binnenkort formeel is vastgelegd.
