In april verscheen een boek over de Tweede Wereldoorlog, geschreven door Marijke Barend-Van Haeften en Frits Barend: Matzes en Mie: de lotgevallen van de families Barend en Van Haeften. Vier vragen en een eindoordeel.
De Tweede Wereldoorlog is ruim zeventig jaar geleden maar is nog steeds in het leven van veel mensen aanwezig. Dit geldt bijvoorbeeld voor de auteurs van dit boek en voor hun kinderen. Dit boek schetst een familiegeschiedenis: de familie van Marijke Barend-Van Haeften zat in een jappenkamp, de familie van Frits Barend is uitgemoord door de nazi’s. In dit boek worden de levens van hun familieleden beschreven. Soms zijn dit uitgebreide levensgeschiedenissen, soms betreft het slechts een stukje van hun leven. De auteurs vertellen deze verhalen aan de hand van hun familiearchief. Aan het einde van het boek wordt een verband gelegd tussen de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en antisemitisme en racisme nu.
Marijke Barend-Van Haeften is literatuurcritica en gespecialiseerd in koloniale literatuur. Ze werkte jarenlang aan de Universiteit van Amsterdam. Ze is getrouwd met Frits Barend, die natuurlijk geen introductie behoeft. Zij ontmoetten elkaar op de middelbare school. De combinatie van mensen met een Indische en Joodse achtergrond komt volgens de auteurs vaker voor.
Het probleem van boeken over de Tweede Wereldoorlog is op voorhand duidelijk: er zijn al zoveel boeken over. Wat kan een nieuw boek daar nog aan toevoegen, hoor je meteen hele volksstammen denken. De Tweede Wereldoorlog is voor velen tegenwoordig een algemeen verhaal over bombardementen, wapengekletter en slachtoffers. Er zijn wat historische beelden van en wat monumenten. Dit perspectief op de Tweede Wereldoorlog reduceert al het leed tot abstracte cijfers over bijvoorbeeld het aantal slachtoffers, maar maakt hun leed niet invoelbaar. Dit boek doet dat wel.
Matzes en Mie maakt de verschrikkingen van de oorlog tastbaar aan de hand van de persoonlijke geschiedenissen van ‘gewone, onbekende mensen’. Deze verhalen worden aangevuld met de meer algemene geschiedenis over hoe de oorlog verliep. Zo komt de lezer veel te weten over de Jodenvervolging in Nederland, over het briefverkeer tussen Joden in Westerbork en het thuisfront, de vele onderduikadressen van Joden en de onvoorstelbare snelheid waarmee naar Polen weggevoerde Joden werden vergast. Ook krijgt de lezer een beeld van het leven in een jappenkamp, hoe mensen daar terecht kwamen en hoe ze na de oorlog hun leven weer probeerden op te pakken.
De vele brieven die in het boek zijn afgedrukt maken de onmacht van de slachtoffers voelbaar. Als deze mensen niet meer herinnerd worden, zijn ze er echt niet meer, is het credo van de auteurs. We komen desondanks veel zaken niet van deze mensen te weten. Het voorbeeld op de achterflap zegt eigenlijk alles. De oorlog was al begonnen en de ouders van Frits Barend gaven hun huwelijksfeest. Twee jaar later was al zeker de helft van de gasten weggevoerd. Wat wist men over het noodlot wat men te wachten stond? Wanneer werd men zich ervan bewust? Wat deed men toen men dat wist? Was er verzet? In dit boek passeren tientallen slachtoffers de revue die hetzelfde lot ondergingen en die ieder tientallen vragen mee in hun graf hebben genomen.
De vraag is wat de verhalen van toen ons vertellen over de situatie in Nederland en Europa nu. De eerste zin van het nawoord luidt: “Geloofden wij lang dat er geen antisemitisme en discriminatie meer in Nederland zouden voorkomen, die overtuiging is naïef gebleken.” Antisemitisme bleef ook al die jaren na de oorlog op de loer liggen. Antisemitische incidenten zijn nooit helemaal weggeweest. Het gaat niet alleen om aanslagen elders, maar ook om concrete voorvallen in het leven van de auteurs. Veel mensen reageren onverschillig of laconiek op allerlei vormen van haat, constateren ze. De reacties op racisme in de voetbalwereld zijn veelzeggend.
De auteurs geven aan het einde van het boek mee dat vreedzaam samenleven van christenen, Joden en moslims goed mogelijk is. Die boodschap verdient – net als deze verhalen in dit boek – ruime aandacht.
