Elke vrijdag bespreekt Joep Smaling voor DeJaap.nl een controversiële film van een regisseur die geweld en ander expliciet realisme niet schuwt. Het is een verkenning van extreme cinema vlak voor en na de millenniumwisseling. Wat willen deze regisseurs die de scalpel hanteren en hun kijker eerder opzadelen met een gevoel van onbehagen dan een fijne filmervaring? Is het simpel effectbejag of zijn hun intenties anders van aard? Het wordt een tienluik dat begint met Funny Games (Haneke, 1997/2007)). Hierna volgen Carne/ Seul Contre Tous (Noé, 1998) The War Zone (Roth, 1999), Baise Moi (Despentes, 2000), Irreversible (Noe, 2002), Twentynine Palms (Dumont, 2003), The Great Ecstasy of Robert Carmichael (Clay, 2005), Martyrs (Laugier, 2008), Srpski Film (Spasojevic, 2010).
Wraakverhalen zijn van alle tijden (zie ook Baise moi). Om niet het zoveelste uitgekauwde broddelwerkje af te leveren moet je als regisseur heel wat in je mars hebben. Gaspar Noé heeft dat. Bijvoorbeeld omdat hij zich realiseert dat een verhaal op duizenden manieren verteld kan worden. Zo ook het verhaal van Irreversible: jonge vrouw wordt bruut verkracht en zo goed als doodgeslagen, vriend neemt wraak. De keuze van Noé: Tijdsspanne is ongeveer één nacht, opgedeeld in een stuk of twaalf scènes. Het verhaal wordt achterstevoren verteld zoals in Memento, maar is minder onnavolgbaar. Thema: de tijd maakt alles kapot.
Misselijk
Dat een film afschuwelijk is – en Irreversible is dat zeker – wil niet zeggen dat hij per definitie slecht is, of niet belangrijk. Het is in ieder geval een film die gevoel oproept. Iedereen met een beetje gevoel of geweten zal op zijn minst fysiek onwel worden tijdens het bekijken van zulk gruwelijk expliciet en haarfijn uitgewerkt geweld. Sterker nog: Noé heeft precies dat willen bewerkstelligen. Daarvan getuigen zijn manipulaties, waaronder het toevoegen van een infrasound grondtoon aan de eerste helft van de film, waar mensen letterlijk misselijk van worden, en stroboscoopeffecten, manische muziek en een camera die eindeloos lijkt te blijven tollen. Alleen al die cinematografie maakt de film uniek, en effectief, want de gebeurtenissen zijn minstens zo misselijkmakend.
Rectum
In de openingsscène is de kijker in de darmen van Parijs. Specifieker: in de ruige gayclub ‘Rectum’. Twee mannen zijn op zoek naar een zekere ‘le tenia’ (de lintworm). Grappig, een lintworm die zich bevindt in een rectum, maar Ireversible is alles behalve grappig. Wreker Marcus is op zoek naar le tenia omdat hij vermoedelijk degene is die zijn (zwangere) vriendin heeft verkracht en zwaar mishandeld. Herrie, duisternis, onheilspellende muziek, homo’s die smeken om gevuistneukt te worden, een zwenkende camera die bijdraagt aan de chaos: nee, dit wordt geen leuke film, kan menig kijker al snel concluderen.
Tunnelscène
‘Neem de tunnel, die is veiliger,’ zegt een meisje tegen het personage Alex (Monica Bellucci) als ze een drukke straat wil oversteken. Maar verkeerde tijd en verkeerde plaats. Alex loopt in de niet zo veilige tunnel een raspsychopaat tegen het lijf die wil haar laten voelen wat ze volgens hem is; een ‘rijke teef’, een stuk vlees wat hem betreft, en de gruwelen beginnen. Wat volgt is de meest schokkende verkrachtingsscène uit de filmgeschiedenis, een anale verkrachting bovendien (zie ook The War Zone), als extra vernederend element. Een scène zonder enige knip, meer dan vijftien hemeltergende minuten lang zien we hoe Alex ten prooi valt aan een sadist van het ergste soort in volledige controle. En als je denkt dat het ergste leed geleden is doet Noe er nog een schep bovenop.
Grondige ontwrichting
Het omgekeerde tijdsverloop zorgt voor een terugkeer naar een vredige en onschuldige tijd. Maar is die tijd wel zo onschuldig? Het verleden van de personages (op een feestje, samen in bed, in een park) is ineens beladen. De dialogen, de grapjes gemaakt, staan allemaal in het licht van de gruwelijke toekomst die bij de kijker al bekend is. Elke uitspraak stemt tot nadenken. Bijvoorbeeld als Alex in de metro tegen vriend Pierre zegt dat niet-nadenken over het plezier van de ander leidt tot de beste seks. En dat ze niet bij hem klaarkwam omdat hij vooral met haar plezier bezig was. Het is overigens die vriend, en niet haar partner, die principieel tegen geweld is. Hij beschuldigt Marcus ervan een primaat te zijn. Toch voltrekt Pierre uiteindelijk de wraak.
Gaspar Noé doet met Irreversible wat hij ook al deed met Seul contre tous: het verheffen van ontwrichting tot kunst. Enig sadisme is hem daarbij niet vreemd. Hij confronteert het publiek niet alleen met ellende, hij zorgt er ook voor dat die ellende zo heftig mogelijk binnenkomt. De verontwaardiging over de film is begrijpelijk. Het is echt een afschuwelijke film, maar het afschuwelijke wordt zo knap gebracht dat Noé een stem is waar niemand omheen kan. Niemand weet zo goed te verontrusten, en dat is een kunst op zich.
