Gertrud Höhler (1941, Wuppertal) is een Duitse literatuurwetenschapper, publicist en bedrijfsconsultant. Ze was in de jaren ’80 en ’90 professor in de Germanistiek en politiek adviseur van o.a. Helmut Kohl en Dieter Althaus (CDU). Een conservatieve intellectueel, een taalvirtuoze dame, die moeiteloos grote concepten (macht, leiderschap, democratie, autocratie) koppelt aan menselijke eigenschappen of van metaforen voorziet: ‘(…) der Kanzlerin, die emotional auf Sparflamme lebt’, ‘de democratie ligt op de intensive care: reden waarom al jaren iedereen die de waarheid zoekt zo rustig praat.’ Getrud Höhler spreekt echter niet rustig, maar luid en gepassioneerd. Ze doet een beroep op de politieke elite en burgers om zich tegen het fatalisme te keren en de verantwoordelijkheid terug te nemen.
In 2012 verscheen haar eerste controversiële boek over Angela Merkel: ‘Die Patin. Wie Angela Merkel Deutschland umbaut’. (‘Patin’ betekent zoveel als ‘peetmoeder’). Höhlers aanval op Merkel (ze heeft het over ‘Das System M.’, trekt vergelijkingen met het nationaal-socialisme en communisme en kritiseert de collectieve blindheid bij parlement en volk) werd in de verschillende media als ‘ongepast’ beschouwd. In TV-fragmenten is goed te zien hoe tafelgenoten wegkijken, hun afkeer tonen of haar van alles kwalijk nemen. Kritiek op Merkel is not done in Duitsland.
Kritiek alleen kun je het echter niet noemen. Het is meer dan dat. Ze waarschuwde vijf jaar geleden in haar boek al voor een aankomende dictatuur. Merkel zou door haar ervaringen met het DDR-socialisme christendemocratische waarden bewust overboord gooien, grondwet en verdragen opzij zetten en haar opponenten verder verzwakken om haar ‘humanitaire superpower‘ te vestigen. Andere media, zoals der Spiegel, beschuldigde Höhler destijds ervan in een constante ‘aanvalshouding’ te zitten en niet ‘soeverein’ te zijn. ‘Die Patin’ bleef echter lange tijd een bestseller. En – met de kennis van nu – had ze niets overdreven.
Begin deze zomer verscheen ‘Demokratie im Sinkflug’ (‘Democratie in Duikvlucht’) – het bewijs van haar gelijk zou je kunnen zeggen. Dat Duitsland inderdaad is omgebouwd tot een schijndemocratie valt bijna niet meer te ontkennen. Nog afgezien van concrete veranderingen: nationalisering van de energie-industrie (Höhler: ‘die Energiewende is een geldverbrandingsmachine’), open grenzen en de rol van het Duitse Parlement als jaknikker, heeft de ‘kanselier zonder visie’, zonder ‘mission statements‘ wel degelijk ook een hoger doel, zegt Höhler: een politieke omwisseling die een langzame, passieve revolutie moet inleiden waarin democratie niet langer een handicap is, maar tot het verleden behoort. Merkel gelooft gewoon niet in democratie, merk ik in elk hoofdstuk.
Het boek staat vooral stil bij het langzaamaan verdwijnen van politieke alternatieven, hoewel die schijn van alternatieven door politici en media wel wordt opgehouden. In Merkels kringen klinkt het wel: oppositie is van gisteren, de CDU moet ‘moderniseren’. Met links regeren betekent nu gewoon naar links opschuiven en andersom. Het is de rode draad in Merkels boodschap: ‘Ik kan niet anders’, ‘het staat in het regeerakkoord’, ‘Duitsland verandert nou eenmaal’. Volgens Höhler is het doel van dit alles slechts machtsbehoud, kiezers weten immers dat ze toch zal doen wat ze wil.
Merkel houdt ervan om haar beleid te omschrijven als ‘alternatief-loos’ zodat een publieke discussie in de media over elk thema keer op keer uitblijft, schrijft Höhler, evenals fundamentelere kritiek op haar methode. Tegen dit licht is elk woord dat Merkel gebruikt eigenlijk onderdeel van ‘Gefühlsmanagement‘ en undercover een meer radicale politiek waarin verder gewerkt kan worden aan haar heldenmythe.
Gertrud Höhler is als het op Merkel aankomt een intellectuele scherpschutter. Ze manoeuvreert haar analyse langs vergelijkingen met Poetin, de 18e-eeuwse Russische vorstin Catharina de Grote (een beeldje van haar zou op Merkels schrijftafel staan) en Obama. Ooit dicht bij Helmut Kohl en weggekropen uit het hart van de CDU, werd Höhler volgens sommigen een ‘bittere criticus’ van Angela Merkel. Ik merk geen bitterheid in haar boek – of in haar presentaties. Ze probeert -zoals velen niet lukt – Merkels motivatie te ontdekken: wie is deze kanselier die in korte tijd naar de top van de macht is geklommen en zich voorbereid op het langste kanselierschap (sinds 2005) dat Duitsland ooit heeft gezien? Höhler over waarom dit lastig is:
“Iedereen die een Story – een verhaal – heeft, een waar verhaal, zal overwinnend zijn, zeggen de Amerikanen. Merkel had nooit een verhaal. Er waren eerder redenen om een bestaande te onderdrukken. De kanselier slaagde echter met een verborgen verhaal, dat te saai of te gevaarlijk zou zijn om te vertellen. We weten het niet.”
Wat Merkel als politiek wonder doet, zegt Höhler, is een ‘Politikwechsel ohne Chefwechsel‘ – een ‘beleidsverandering zonder verandering van de baas’ doorzetten. De ‘Chamäleon‘ CDU wint en de socialistische SPD regeert. De baas, Merkel, zet op die wijze de beleidsverandering door. Ze brengt de oppositie aan de macht. En tegelijkertijd vernietigt ze hen door hun posities en standpunten over te nemen. ‘Wie met Merkel regeert wordt zwakker, niet sterker’, schrijft Höhler. ‘Het is undercover politiek van de fijnste soort.’ Daarbij is ook het ‘houd de dief!’ principe van kracht, zegt ze. Populisten, AfD, Front National, allen hebben schuld aan de onvrede, niet zij.
Als je ‘Demokratie im Sinkflug‘ leest merk je dat Merkel minder geheimen heeft dan je zou denken. Ze staat bekend als onpeilbaar, maar dat is dus ook de bedoeling, haar verborgen agenda om de Duitse identiteit als democratisch land om te bouwen tot iets wat alleen zij beheerst, is feitelijk niet waarneembaar. Het zijn die ‘langzaamheid’, de ‘onoverzichtelijkheid, en het ‘comfort’ (Merkel: ‘alle Duitsers moeten goed en fijn leven’) – die drie gronden waarop ze haar ‘Politikwechsel‘ wil realiseren, niet met een vastomlijnde visie of een Story waar de mensen tevergeefs naar zoeken – als ze al zoeken.
Angela Merkel heeft de rol als ‘anti-held’ aangenomen, waarin haar Willkommen (tegenover immigranten) tegelijk een Abschied is, een ‘contrastharmonie’, schrijft Höhler. Afscheid van nationale en oud-Europese waarden (Merkel: ‘hang daar toch niet zo aan’). Merkel wil volgens Höhler een ‘humanitaire supermacht’ worden. Ze omschrijft hoe Duitsland in de afgelopen jaren een duidelijk profiel heeft gekregen in de huidige migratie van volkeren, een profiel waarmee geen andere supermacht kan concurreren. ‘Dit is de krachtbasis waarmee Merkel een tegenstander van de VS en Rusland wil worden’, aldus Höhler. Ze is daarmee voor haarzelf eindelijk gearriveerd in ‘het Westen’. Merkels kritiek op Trump wijst in die richting. Verder stoot ze niet graag anderen voor het hoofd.
“Merkel ageert en opereert zo onopvallend mogelijk, om openlijke botsingen met ethische kwesties in de samenleving te vermijden.”
De vraag is dan nog hoe de rustige autocraat Merkel wereldwijd zo gevierd kan worden en hoe alle kritiek in haar eigen partij tot zwijgen is gekomen. De verklaring is simpeler dan de meest mensen denken, aldus Höhler. Merkel heeft dan wel geen eigen Story – iets waar de Duitse ‘kinderen’ geen behoefte aan hebben – ze heeft wel een Homestory en een Global Story.
“De Homestory: Merkels bijnaam ‘Mutti‘ is de dank van de mensen voor Merkels zwijgen – dat hen zorgeloos maakt. Haar kinderen hoeven immers niet alles te weten. En ze bedanken haar daarvoor. Merkels machtsbehoud komt voort uit een politiek die niet de sterken maar de zwakkeren beloont. In dit klimaat faalt het waarschuwingssysteem van burgers. (…) De Global Story is vergelijkbaar eenvoudig. Angela Merkel was en is met geluk begunstigd. Haar regeringstijd staat aan de sterrenhemel van de machtigen, wat niet haar werk is, maar haar wel wordt toegerekend. Duitsland werd sterker in de strijd om de euro, omdat de rente op het ongekende niveau van nul kwam. Duitsland profiteert van de sponsorrol in de economische oorlog met de schuldenlanden, triomfeert met een cultuurvernietigend spaarconcept. De koningin van Europa regeert een sterk land, zonder dat ze deze kracht haar eigen verdienste is. De kanselier geniet en zwijgt.”
‘Demokratie im Sinkflug‘ doet een beroep op de poltieke elite en de samenleving om verantwoording te nemen, om geen genoegen te nemen met ‘Ein gutes Leben‘ waarin het kind de sterke hand van een moeder verlangt. Een moeilijke opgave voor Duitsland, dat onder Merkel steeds verder geestelijk verzwakt, ‘konsenssüchtig’ is en van grote coalities houd – omdat ze daarmee ontsnappen aan elke controverse.
Het vermijden van elkaar is echter geen kwaliteit van democratieën, integendeel. Het parlement heeft in dit opzicht de macht verloren: de federale regering controleert sinds lange tijd het parlement, niet omgekeerd. Beslissingen van groot belang worden door de federale regering voorbereid en na een korte discussie door de Bundestag overgenomen. Het is niet alleen een Duits fenomeen, zegt Höhler. In de VS neemt de president inzake oorlog ook beslissingen zoals dat voorheen elders alleen door prinsen, koningen en keizers geschiedde, in tegenspraak met grondwet en bevoegdheden.
Zal de inmiddels waarneembare ‘duikvlucht van de democratie’ in Duitsland en andere landen leiden tot de onvermijdelijke crash? Of zijn er bewegingen? Is er genezing mogelijk? Als dat zo is, dan kunnen ze alleen voortkomen uit het centrum van de samenleving zelf, schrijft Höhler. Voor wie het mysterie Merkel wil ontrafelen doet er goed aan – heb ik geleerd uit het boek – geen raadsels te zoeken waar ze niet zijn. Bedoelt ze het nou emotioneel, empathisch, berekenend, of heeft ze gewoon geen visie? Elke invuloefening lijkt te veel eer voor een vrouw die bewezen heeft de Duitse identiteit ondergeschikt te maken aan haar imperialistische ambities. Je kunt raden en zoeken wat je wilt, maar ze is ‘just not that into us‘. Dat is een ontnuchterende conclusie.
