Dit jaar heb ik een heleboel boeken over de Eerste Wereldoorlog gerecenseerd, die honderd jaar geleden is uitgebroken. Hoewel Nederland neutraal bleef had ons land ook te maken met de gevolgen van de oorlog, waar de boeken Buiten schot en Schampschot over verhalen. Over de geestelijke/religieuze impact van de Eerste Wereldoorlog op Nederland gaat de bundel De kogel door de kerk?. Het Nederlandse christendom en de Eerste Wereldoorlog, die is geredigeerd door de historici Enne Koops en Henk van der Linden.
Enne Koops schrijft over de invloed van de Eerste Wereldoorlog op de gereformeerde theologie en prediking in Nederland. Hij concludeert dat een voorzichtig cultuuroptimisme plaatsmaakte voor cultuurkritiek en cultuurpessimisme. Ook kreeg het Eindtijddenken de wind in de zeilen, het geloof dat de profetieën uit het laatste Bijbelboek Openbaring vervuld zouden worden en Christus snel zou terugkeren op aarde om te oordelen over de levenden en de doden.
Interessant in dit verband is het artikel van Gert van Klinken over de oorlog in het Heilige Land. De protestantse pers in Nederland volgde het Engelse offensief tegen de Turken in Palestina met bijzondere belangstelling. Sommige protestanten, zoals de hervormde evangelist Johannes de Heer, hoopten dat de Joden een eigen staat zouden krijgen en meenden dat het Joodse volk in de Eindtijd massaal tot het christendom zou overgaan, waardoor evangelisatie onder Joden niet meer hoefde. Andere protestanten, waaronder Abraham Kuyper, waren kritischer en hingen de vervangingstheologie aan: het heil was er alleen voor de Joden als zij zich zouden bekeren tot het christendom, met welke daad zij trouwens hun Joodse identiteit zouden afleggen. De tegenstelling tussen zionistische en antizionistische protestanten bestaat trouwens nog steeds. De kerk waar ik oorspronkelijk vandaan kom, de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt), hangen de vervangingstheologie aan en geloven dat de Joden niet meer het volk van God zijn. Dat zijn (in de eerste plaats) de vrijgemaakten. Dat de tegenstelling tussen protestantse zionisten en antizionisten haar oorsprong vindt in de Eerste Wereldoorlog wist ik niet. Het is één van de boeiendste conclusies uit het boek.
Heel aardig is trouwens ook het artikel van Albert van Urk over de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog voor Urk, in die tijd nog een eiland. Niet alleen kwamen 21 vissers om als gevolg van Duitse zeemijnen, wat een groot drama was voor het kleine dorp, maar ook was er op Urk een interneringskamp voor Engelse, Franse en Belgische officieren. Soldaten van de strijdende mogendheden die, al dan niet per ongeluk, op Nederlands grondgebied terechtkwamen werden ontwapend en geïnterneerd. Voor de orthodox-protestantse Urkers was het interneringskamp een duivelse verleiding, omdat de Britten, Fransen en Belgen van een andere cultuur waren en de Fransen en Belgen vrijwel allemaal katholiek. De officieren verveelden zich trouwens dood, omdat er op Urk niks was te beleven (toen ook niet), en velen probeerden te ontsnappen, waar sommigen in slaagden.
Andere onderwerpen die in het boek aan de orde komen zijn onder andere het christen-pacifisme, de invloed van de Eerste Wereldoorlog op het geestelijk leven in Zeeland, de veranderende rol van Nederlandse legerpredikers en de reactie van Nederlandse katholieken op de Grote Oorlog. Al met al is De kogel door de kerk? een boeiende bundel die een boeiend aspect van de Eerste Wereldoorlog belicht dat nog weinig aandacht heeft gehad.
N.a.v.: Enne Koops en Henk van der Linden red., De kogel door de kerk? Het Nederlandse christendom en de Eerste Wereldoorlog (Soesterberg, Uitgeverij Aspekt 2014). 325 pagina’s. ISBN 9789461535122. €22,95.
