De wereld kunnen we tegenwoordig naar onze hand zetten met slecht één simpele hashtag. De #metoo beweging toont overtuigend aan dat burgers met toetsenbord en internet zich wereldwijd verenigen, misstanden aankaarten en zelfs koppen kunnen laten rollen. Een nieuwe tijd met de publieke opinie als moderne wapenstok voor de massa. De zittende macht wordt door de euforische horde van de sokkel gerukt met het fanatisme dat doet denken aan de beeldenstorm toen het bewind van Saddam Hoessein in 2003 eindelijk omver was geworpen.
De afgelopen decennia verbleekten hiërarchische structuren en werd autoriteit steeds minder vanzelfsprekend. Als je de oorspronkelijke baleinen langzaam uit de maatschappij trekt, dan is het logisch om je af te vragen welke nieuwe structuren daarvoor in de plaats moeten komen. De talloze gelijkwaardige individuen met (blijkbaar) relevante meningen en de mogelijkheid om wereldwijd alles met elkaar te delen creëren door hun oneindige interactiemogelijkheden patronen van een ongekende complexiteit.
Henri Poincaré, een beroemde Franse wiskundige toonde honderd jaar geleden al aan dat de bewegingspatronen voor drie ballen zo complex en chaotisch zijn dat de uitkomst niet goed voorspelbaar is, laat staan de dynamiek van onze gedigitaliseerde en geglobaliseerde wereld.
Vanuit de natuurwetenschappen weten we dat gedrag van complexe of non-lineaire systemen met veel deeltjes (lees: individuen) niet zozeer bepaald wordt door de details, maar juist door de patronen van het collectief. Het domein van de statistiek en de chaostheorie: welke omstandigheden en factoren bepalen deze deterministische chaos die in theorie voorspelbaar moet zijn als er maar voldoende informatieve parameters en computerkracht beschikbaar zouden zijn?
In 1827 beschreef de Schotse botanicus Robert Brown de ‘Brownse’ beweging van stuifmeelkorrels in vloeistof. De individuele deeltjes volgen een grillig en onvoorspelbaar patroon, maar bij langer observeren openbaart zich een gemeenschappelijk bewegingspatroon, grappig genoeg ook wel de ‘dronkemanswandeling’ genoemd. Hoogleraar fysische chemie, Jasper van der Gucht beschreef in zijn inaugurele rede treffend de dynamiek van een verzameling deeltjes zonder duidelijke hiërarchische structuur: ‘het collectieve patroon van interacties is veel belangrijker dan de eigenschappen van de individuele deeltjes. Voor dat soort collectieve eigenschappen maakt het dus niet uit of het om moleculen, deeltjes, mensen, of vissen gaat. De dynamica van dicht op elkaar gepakte deeltjes kan ons iets leren over collectieve bewegingen in mensenmassa’s, files, mierenkolonies, of spreeuwenzwermen. (Wageningen 2014)
Waar de geschiedenis van de mensheid ooit begon met duidelijk afgegrensde stammen of gemeenschappen van beperkte omvang begonnen deze banden eind vorige eeuw vrij plotseling te knellen. Het autonome individu triomfeerde bijna een halve eeuw maar lijkt inmiddels weer op z’n retour. Door het digitaliseren en globaliseren van de samenleving ontstaat nieuw collectief gedrag dat uiteraard ook door nieuwe wetmatigheden beschreven zal moeten worden. Pas dan kunnen we weer een notie van controle, houvast en uiteindelijk keuzevrijheid ervaren, iets wat veel mensen tegenwoordig toenemend lijken te missen.
De laatste Amerikaanse verkiezingen zijn een goed voorbeeld van de nieuwe dynamiek. Voor- en tegenstanders waren met stomheid geslagen toen het met de bekende paradigmata niet was gelukt om de overwinning van Donald Trump te voorspellen. Als een professionele surfer bespeelde en bedwong hij behendig de golvende massa omdat hij begrijpt dat ‘het volk’ inmiddels de baas is geworden en nieuwe dynamische processen voortaan bottom-up ontstaan, of we dat nou willen of niet.
