”What kind of question is that?” Jordan Peterson trilde van woede toen hij het groepje transgender studenten van repliek diende met deze retorische vraag. Het filmpje ging viral. Dat was 2016. Peterson groeide vervolgens uit van een relatief onbekende hoogleraar psychologie tot een wereldberoemd fenomeen. Inmiddels harkt hij 60.000 dollar per maand binnen met het verspreiden van zijn boodschap tegen het postmodernisme en politiek correcte uitwassen.
Peterson raakt een snaar, een dikke snaar. Veel mensen zijn ondertussen misselijk van het dwepen met diversiteit, van het boetekleed dat de blanke… sorry, witte man, iedere keer weer moet aantrekken omdat zijn verre voorouders centjes verdienden met de handel van menselijk koopwaar uit Afrika. Woedend werden veel mensen na het horen van de opname van de Canadese Lindsay Shepherd. Zij moest zich tegenover de ‘gender-politie’ van haar universiteit rechtvaardigen. Iemand in haar klas had geklaagd nadat ze een kort fragment van Peterson had getoond, nota bene om ‘fout’ gender-taalgebruik te illustreren. De terreur van de gekwetste minderheid, de waanzin van politieke correctheid en academische wereldvreemdheid kwamen naadloos samen in deze absurde synthese van Orwell, Kafka en Huxley. Peterson is terecht populair met zijn kruistocht tegen dit soort gekte.
Jammer dat zijn filosofische analyse zo beperkt is. Peterson wijst het postmodernisme aan als de hoofdverantwoordelijke voor deze krankzinnigheid. Dat is een gebrekkige diagnose. Je kunt het postmodernisme niet vernauwen tot een enkel citaat van Derrida en het vervolgens zonder omhaal als de oorzaak van alles wat er mis en verziekt is in de samenleving aanwijzen. Met dat verwijt doet hij het postmodernisme onvoldoende recht. Waarschijnlijk heeft Peterson geen postmoderne auteurs gelezen, laat staan zich verdiept in de geschiedenis van de filosofische theorie.
Zou hij dat wel gedaan hebben, dan zou hij hebben gezien dat de wortels al in het modernisme zelf liggen, en in het postmodernisme radicaal zijn doorgedacht. Hij zou zien dat de rede op de vleugels van het initiële Verlichtingsoptimsime nog onbekommerd durfde te dromen van waarheid en vrijheid, maar dat in het postmodernisme de rede ook aan de poten onder haar eigen stoel begon te zagen. En dat toen de vaste grond een drijfzand bleek waarin het onwankelbare geloof in waarheid, identiteit, moraal en ideologie volledig dreigde te verzinken.
Het begon al met Immanuel Kant die naïef geloof in de waarheid een doodsteek toebracht door op het onoverbrugbare verschil tussen wereld ‘an sich’ en ‘für sich’ te wijzen. Later volgde Nietzsche die de moraal herleidde tot een machtsstrategie van de zwakkeren en Marx die achter iedere ideologie een onderdrukkingsmechanisme zag. Dan waren er nog de Romantici en de Frankfurter Schule, met Adorno en Horkheimer voorop, die ieder op hun eigen wijze een Verlichtingskritiek formuleerden. En tenslotte Franse postmoderne denkers als Deleuze, Baudrillard, Lyotard en Foucault, die de categorieën en concepten van wetenschap, politiek, en zelfs taal, als fixaties en ficties meenden te ontmaskeren.
Nu hoef je het niet eens te zijn met de postmoderne analyses – en kritiek is ook goed mogelijk – maar het postmodernisme herleiden tot een enkel citaatje van Derrida en daar vervolgens een complete cultuurkritiek omheen breien is ronduit stompzinnig. Als Peterson Foucault zou hebben gelezen, dan wist hij dat die zich in zijn graf zou omdraaien als hij de ‘gender-pronoun’ voorschriften van deze universiteit uit Wisconsin onder ogen had gekregen. Foucault zou dat haaks hebben zien staan op het postmoderne inzicht dat identiteit nooit in protocollen te vatten is. In die politiek correcte taalprotocollen en een universitaire ‘gender-politie’ zou Foucault dan ook geen vrijheid en rechtvaardigheid ontwaren, maar slechts repressie zien.
Overigens is de cultuurkritiek van Peterson niet bijster origineel te noemen. Hetzelfde geluid, misschien in een iets andere toonsoort, kon je veertig jaar geleden al horen bij Christopher Lasch in ‘The culture of narcissism’ of nog eerder bij Philip Rieff in ‘The triumph of the therapeutic’. Van wat recentere datum is ‘Life at the Bottom’ en ‘Our culture, or what is left of it’ van de Brits psychiater Theodore Dalrymple. Peterson heeft deze auteurs waarschijnlijk grondiger gelezen dan de postmoderne auteurs die hij zo verguisd.
Als klinisch psycholoog komt Peterson beter beslagen ten ijs. In het interview dat hij onlangs had met een verslaggever van GeenStijl is een man aan het woord met hart voor de zaak. Peterson heeft zich jarenlang professioneel beziggehouden met de vraag waarom mensen ongelukkig worden en ontsporen. Dat hij zijn therapeutische aanpak baseert op wetenschappelijk omstreden ideeën van Carl Gustav Jung en Joseph Campbell is hem vergeven. Als het werkt, mag hij aan de haal met de ‘mythische archetypen’ van de Zwitserse protestant Jung. Dan is het ook geen probleem dat Jung de ideeën van zijn joodse leermeester Freud een völkisch tintje heeft gegeven door Teutoonse oerbeelden te parkeren in het ‘collectief onbewuste’ en die zo de schijn van een ‘dieptepsychologische inhoud’ geeft.
Naar verluidt bevinden zich vooral jonge mannen tussen de twintig en dertig onder de apostelen van Peterson. Het zal het appel zijn aan idealen van mannelijkheid, deugd en rede wat deze jongemannen aanspreekt. Idealen waarmee ze zich op een respectabele koers richting zelfvertrouwen en eigenwaarde willen zetten. Dat is prima, maar ze moeten zich hoeden Petersons filosofische kortzichtigheid na te gaan praten. Voor inspirerende levensidealen kunnen ze ook terecht bij Romeinse deugdethici als Marcus Aurelius of Seneca. Die zijn ook nog eens grappiger dan Peterson. Want, wees eerlijk, de man is nou niet bepaald een lachebekje. Dodelijk serieus en wat dat aangaat ook best vermoeiend.
