Volgende week mogen we stemmen voor de gemeenteraad. Maar wat weten we daar eigenlijk van, van de gemeente, van het lokaal bestuur? Een goede inleiding in de geschiedenis van de gemeente, het hedendaags functioneren van de lokale democratie en de discussies daarover is Gemeente in de genen van de Leidse staatsrechtgeleerde Wim Voermans en de Leidse historicus Geerten Waling. Het is een prachtig boek, in meerdere opzichten. Voermans en Waling verstaan de kunst je mee te nemen op reis door de geschiedenis van Nederland die in zijn vroege fase diepgaand werd getekend door de strijd tegen het water en de lokale samenwerking die dat nodig maakte. We hebben dus de ‘gemeente in de genen’.
Voermans en Waling schrijven:
“Wie in de Lage Landen wilde overleven, móest wel samenwerken, met buren, met streekgenoten, andersdenkend of niet. Altijd al. En daarvoor moest je verschillen van inzicht of bijzondere wensen soms terzijde schuiven of uitruilen, of beter nog: tot een soort verstandhouding zien te komen.”
De wortels van de Nederlandse democratie liggen dus in de gemeenten. Dit verklaart ook de pragmatische, op samenwerken gerichte, volksaard die ons land tot op de dag van vandaag kenmerkt, een stelling die de auteurs onderbouwen met een analyse van uitspraken van Montesquieu en Tocqueville.
Voermans en Waling realiseren zich echter dat gemeenten in wat zij noemen ‘sneltreinvaart’ bezig zijn technocratische projecten te worden waarbij de lokale democratie dreigt te worden uitgehold. Dat betreuren zij en zij doen voorstellen om die lokale democratie te handhaven en te versterken. Daarbij zijn zij overigens niet pessimistisch gestemd. Integendeel, naar het oordeel van de auteurs functioneert de lokale democratie betrekkelijk goed.
Ze nemen ook stelling tegenover diegenen (een belangrijke lobby) die de invloed van de gemeenteraad willen beperken, omdat, naar het oordeel van de critici, de gemeentelijke democratie in stervensnood verkeert en dat de gemeenteraad daar voor een groot deel schuldig aan is. Je zou het niet verwachten, maar dit standpunt is vigerend in de Vereniging voor Nederlandse Gemeenten. Die VNG, voornamelijk bezet door oud-burgemeesters en oud-wethouders willen de democratie versterken door ‘verstandige bestuurders’ meer ruimte te geven en de bevoegdheden van de gemeenteraad terug te dringen. Men wil meer ‘maatschappelijke democratie’ – dat is Orwelliaans taalgebruik voor minder democratie. Of: minder ‘populistische democratie’.
Over die kwestie hebben Voermans en Waling een hilarisch laatste hoofdstuk geschreven. Het is het verhaal van wetenschapper ‘WV’ (initialen die erg veel lijken op die van één van de schrijvers) die in opdracht van de VNG een rapport over het bestuurlijk functioneren van de lokale democratie mocht schrijven. Altijd fijn natuurlijk. Een betaald klusje voor de universitaire wetenschapper. Maar, zoals het spreekwoord gaat, wie betaalt bepaalt. Want toen men lucht kreeg van de inhoud van het rapport van de professor werd snel een nieuwe commissie benoemd met apparatsjiks als Wim van de Donk (commissaris van de koning in Noord-Brabant).
Die tweede commissie moest iets produceren dat meer in lijn was met de opvattingen die dominant waren in de VNG. Volgens Van de Donk zijn er meer vormen van democratie dan de representatieve democratie. Er zou meer aandacht moeten komen voor de ‘meervoudigheid’ van democratie. Bestuurders zouden meer moeten gaan doen met ‘maatschappelijke democratie’. Dat is allemaal semantische mist om veel macht te laten bij door de Kroon benoemde bestuurders en de gemeenteraad in zijn ambities tot controle te temperen.
‘WV’ had waarschijnlijk even gedacht dat hij als onafhankelijk wetenschapper was ingehuurd om iets te berde te brengen wat de dames en heren niet al wisten. Niet dus. In een stampvolle zaal in juni 2016, tijdens de presentatie van zijn rapport, werd ‘WV’’s commissie ergens op de derde rij gesitueerd, terwijl Wim van de Donk voor een zaal met VNG’ers mocht uitleggen dat inspraak vanuit de gemeenteraad veel minder nodig was dan men zou denken. VNG blij. Minister van BZK, Ronald Plasterk, blij. Er is een neiging, constateren Voermans en Waling, om de gemeenteraad weg te zetten als een in zichzelf gekeerd relict, vol met schimmige, twistzieke sujetten die de voeling met de samenleving zijn kwijtgeraakt. Voermans en Waling scharen zich echter achter hoogleraar politicologie Tom van der Meer in zijn boek Niet de kiezer is gek (2017) die stelt:
“De kiezers hebben zich niet afgewend van de politiek. De kiezer is gaan kiezen, niet langer trouw aan een enkele partij maar aan de eigen opvattingen.”
Het regenteske denken zit echter diep verankerd in de Nederlandse bestuurscultuur en wantrouwen jegens inspraak van de gewone burgers wordt gezien als een storende factor. Voermans en Waling citeren ook een mooie uitspraak van de D66-leider Alexander Pechtold die, net als Van de Donk, kan gelden als een markante exponent van die cultuur:
“De lokale partijen zijn als een snelweg zonder afrit. Natuurlijk, de puur lokale partijen hebben wortels in de gemeenschap, maar geen toegang tot de boomtoppen van Brussel of het Binnenhof.”
Zo’n citaat spreekt natuurlijk boekdelen. Boomtoppen van Brussel. Het Binnenhof als boomtop. En ja, wat moet je dan met wortels in de gemeenschap? Die gemeenschap (de burgers) zal toch niet denken dat ze zelf wat te zeggen hebben?
Volgens mij moeten ze bij staatsrecht in Leiden dit boek gewoon voorschrijven voor de eerstejaars rechtenstudenten. Dat werkt toch veel stimulerender dan die vaak gortdroge inleidingen in het staatsrecht? Ik heb er althans veel van geleerd. En ik heb genoten van de historische anekdotes. Ik heb niet alleen het gevoel dat ik veel meer zicht heb gekregen op de lokale democratie, maar dat ik mijn land beter begrijp.
Wim Voermans en Geerten Waling, Gemeente in de genen: traditie en toekomst van de lokale democratie in Nederland, Prometheus, Amsterdam 2018.
