“Het is belangrijk dat afspraken die we in de politiek met elkaar maken ook worden nagekomen. Op dat punt is vandaag duidelijk iets heel erg misgegaan,” sprak premier Rutte in de nacht van dinsdag op woensdag. De woorden van Rutte waren een reactie op het voldongen feit waar drie PvdA-senatoren hem dinsdagmiddag voor plaatsten. De drie verwezen namelijk de beperking van de vrije artsenkeuze door zorgverzekeraars resoluut naar het staatsrechtelijke prullenbak. Daarmee sneuvelde jammerlijk een speerpunt van het huidige kabinet.
De woordkeuze van de premier is op zijn minst opmerkelijk. Leden van de Eerste Kamer horen zogezegd buiten de politieke besluitvorming te staan. Hun taak is het toetsen van wetsvoorstellen, niet het al dan niet uitdragen van het kabinetsbeleid. Of, zoals Guusje ter Horst, een der afvalligen, het stelde, “Een senator die tegen het eigen geweten instemt om politieke druk, is geen knip voor de neus waard.” Dat in de praktijk de senaat bezet wordt door politiek gelieerde individuen hoort daar niets aan af te doen, in theorie. In theorie inderdaad, want in de praktijk is een kabinet er over het algemeen erg veel aan gelegen ook een meerderheid in de Eerste Kamer te houden. De politieke praktijk is weerbarstiger dan de theorie en bij een minderheid wordt het onzeker of de genomen besluiten in de Tweede Kamer ook daadwerkelijk het levenslicht zullen zien. Helaas voor het huidige kabinet en minister Schippers in het bijzonder blijkt een meerderheid ook geen garantie.
Direct na het afkeuren van het voorstel vloog het woord kabinetscrisis door de lucht. Er zou geen signaal geweest zijn dat de drie senatoren een plan mede door hun eigen partij bekokstoofd af zouden schieten, hun stem kwam als de spreekwoordelijke donderslag bij heldere hemel. Althans, dat is het beeld dat naar buiten toe uitgedragen wordt, zowel door de PvdA als door de VVD. Voor Rutte zal dat laatste echt het geval zijn, de verantwoordelijke minister komt van liberale huize en staat nu lichtelijk in het hemd.
Of de verbazing bij de socialisten even oprecht is blijft de vraag. De drie PvdA-senatoren die tegen het voorstel stemden, Adri Duivesteijn, Marijke Linthorst en de eerdergenoemde Guusje ter Horst, staan alle drie niet op de lijst om terug te keren in de Eerste Kamer, mocht de PvdA het bij de Provinciale Statenverkiezingen in maart onverhoopt redelijk doen. Met name Duivesteijn heeft zich in het verleden meermaals kritisch uitgelaten over het kabinetsbeleid en de huidige partijleiding. Daarbij hekelde hij onder andere “de nieuwe zakelijkheid” en het feit dat Samsom niet de kenmerken van “een moreel leider” vertoont. Dat zijn stevige aantijgingen, zelfs voor een partij die het label “vechtpartij” kreeg.
De drie dissidenten hebben dankzij hun positie in feite niets te verliezen. Het zijn alle drie seniore politici: Duijvestein zat twaalf jaar namens de PvdA in de Tweede Kamer, Ter Horst was minister van Binnenlandse Zaken en Linthorst was in het verleden tevens senator. De drie weten hoe het politieke spel werkt en zijn door hun uitzichtloze positie bij uitstek in staat om naar eer en geweten te stemmen. Ter Horst gaf aan om inhoudelijke redenen tegen het voorstel gestemd te hebben.
De avond na hun fatale keuze heeft Samsom langdurig gesproken met de afzonderlijke leden om hen te overreden toch in vredesnaam in te stemmen met het voorstel – wat staatsrechtelijk gezien helemaal niet kan, want een door de Eerste Kamer verworpen voorstel kan niet zonder meer opnieuw ingediend worden. Deze gesprekken, en de uitlatingen van Ter Horst, wekken sterk de indruk dat het inderdaad om een inhoudelijke keuze naar eer en geweten gaat en niet om een politieke stem.
Dat kan, maar het kan onmogelijk aan Ter Horst, Duivesteijn en Linthorst ontgaan zijn dat het beperken van de vrije artsenkeuze politiek gevoelig ligt, niet in de laatste plaats aan de linkerkant van het politieke spectrum. De SP was tegen, het CDA liet zich eveneens niet vleiend uit over het voorstel in de huidige vorm, die laatste omdat het voorstel mensen in de psychische gezondheidszorg sterk raakt. Dat is nu juist het soort zwakkere waar de PvdA voor op zegt te willen komen.
Met de socialisten gaat het sowieso niet lekker de laatste tijd, om het eufemistisch te stellen. Samsom zwalkt van de ene calamiteit naar de andere, het rapport-Hamming bleek doodgeboren en ondertussen werd ook nog de Turkse kiezer vervreemd. Drie senatoren, die toch niets meer te verliezen hebben, waarvan één in het verleden meermaals hard tegen Samsom heeft aangeschopt: hoe kwam hun uiteindelijke tegenstem als verrassing? Waarom zouden zij eigenlijk niet op het laatste moment “Yolo de groeten!” roepen?
Voor de goede orde: hun keuze betekent niet noodzakelijkerwijs dat zij hun geweten gevolgd hebben. Dankzij hun actie staat de rol van Samsom als hoeder van de partijdiscipline eens te meer ter discussie, want uiteindelijk wordt hij – terecht of niet – aangekeken op wat zijn partijleden doen. Dat Samsom wederom wankelt is niet per se slecht.
Naast de politieke gevolgen – waarvan nog moet blijken hoe deze uitpakken, of deze crisis bezworen wordt of niet – zijn er ook electorale gevolgen om rekening mee te houden. Ter Horst, Duivesteijn en Linthorst hebben een duidelijk signaal afgegeven: Samsom mag dan hand in hand met de VVD gaan, er zijn nog steeds PvdA-leden die opkomen voor de belangen van de zwakkeren in de samenleving. Dat is, welbeschouwd, pure partijpolitiek: niet het belang van de staat of van de regering maar dat van de eigen partij komt voorop te staan.
Dat daarmee het bestaan van het kabinet op het spel gezet wordt is een fortuinlijke bijkomstigheid. Als het kabinet valt is Samsom weg en kan Lodewijk Asscher uitdragen dat de PvdA wel degelijk principes kent. Valt het kabinet niet dan is Samsom alsnog weg en kan Asscher hetzelfde doen. De endgame is in feite in beide gevallen hetzelfde: Samsom gaat, op een eventuele breuk wordt de PvdA door de kiezer niet aangekeken omdat de personen die deze veroorzaakten vertrekken en Asscher is de lachende derde. Arme Rutte, arme Schippers, in den socialistische aap gelogeerd.
