De criminele neigingen van het democratisch Europa is de provocerende titel van een essay van de 78-jarige Franse filosoof Jean-Claude Milner. Vorige maand verscheen, met het oog op de Europese verkiezingen in mei, een vervolg hierop: Considérations sur l’Europe. Op basis van de studie van deze boeken, vroeg ik me af waar we Europa eigenlijk voor nodig hebben. Om die vraag te beantwoorden, wordt eerst aangegeven waarvoor we Europa niet nodig hebben:
Toch kan Europa een onmisbare rol spelen, niet wat betreft de rechten van het individu, maar wat betreft de macht van het individu. Wat betekent dit? Dit staat in verband met het fundament van de Europese beschaving: de vrijheid van denken, handelen en geloven. Die vrijheid is voorwaarde voor creativiteit en eigen initiatief. Het individu moet daarom machtig genoeg zijn om weerstand te kunnen bieden tegen alles wat die vrijheid van denken, handelen en geloven belemmert of verhindert. Dat kan zijn het gezin, de groep waartoe men behoort, de lokale autoriteiten, de regering, de overheidsinstanties, religieuze instellingen, multinationals, oppermachtige lobbygroepen en, indien dit het geval is, populisten, dictators en despoten.
Volgens Milner ligt de toekomst van Europa in het zich verzetten tegen de tendens om de macht aan het individu te ontzeggen. Europa kan de autoriteit zijn die staat boven alle collectiviteiten of führers die de macht van het individu kunnen dwarsbomen. Europa kan bemiddelen tussen die collectiviteiten en het individu. Kortom, Europa moet het individu beschermen. Dit zal het best lukken als Europa de natiestaten ziet als geallieerden, die hun burgers helpen weerstand te bieden tegen elke vorm van onderwerping door de groepen waartoe ze behoren of door individuen die de massa’s weten te manipuleren.
Milner stelt vast dat het grootste probleem van deze tijd gaat over het lot van het individu. Helaas maakt Europa voortdurend de verkeerde keuzes, waardoor de vrees bestaat dat Europa zal ophouden te bestaan. Brexit is daar een bewijs van, alsook Italië dat een anti-Europese koers vaart, om niet te spreken van de landen van het vroegere Oostblok, die na bijna vijftig jaar overheersing door de Sovjetunie, niet weten hoe met democratie om te gaan. Populisme moeten we niet zien als een oorzaak van de problemen, maar als een gevolg van de problemen die Europa niet weet op te lossen.
Het gaat om oude problemen zoals de zwakte van het staatsapparaat, het onevenwicht tussen Noord-Europa en Zuid-Europa, de afstand tussen de politieke partijen en de samenleving, de invloed van de Kerk en van de maffia. Daar zijn ondertussen nieuwe problemen bijgekomen, zoals de massa-immigratie en de instabiliteit die de nieuwe lidstaten van de Europese Unie veroorzaken.
Democratie wordt ten onrechte gezien als dè oplossing van alle zojuist genoemde problemen. Democratie heeft echter ook ‘criminele neigingen’, bijvoorbeeld als de meerderheid de vrijheid en de macht van minderheden en van het individu beperkt. Er is een administratieve jungle ontstaan waar anonieme ambtenaren zich gedragen als koningen. Europa heeft daar nog een aantal instellingen aan toegevoegd, heeft de macht herverdeeld ten koste van de natiestaten, maar is er niet in geslaagd het statuut van het individu te veranderen. Binnen Europa lijkt de macht van het individu opgelost te worden ten gevolge van allerlei instanties waartegen het individu machteloos staat.
Het falen van Europa wat betreft de macht van het individu wordt het best geïllustreerd door het lot van de joden. Al sinds de 18de eeuw worden de joden als een probleem gezien, de zogenaamde Judenfrage, dat vraagt om een oplossing, de Endlösung. De joden werden uit islamitische landen verdreven en velen vestigden zich in Europa, met name in Frankrijk. Nu zijn de joden daar hun leven niet meer zeker. Daarbovenop is er de anti-Israël-lobby, die een nieuwe uiting is van het antisemitisme. Europa speelt geen rol in het Midden-Oosten en zou daarom medeplichtig kunnen zijn aan de verdwijning of het verzwakken van de staat Israël ( Europa als ‘der Stellvertreter‘). Dit laatste zal niets oplossen, want jodenvervolging is in het Midden-Oosten, net zoals in Europa, een onuitroeibare kwaal.
Het gaat niet alleen om de joden. Meer in het algemeen kan worden gesteld dat elke Europeaan, als individu, zijn lot in eigen handen moet kunnen houden. Is dit niet de diepste wens van de gele hesjes en van de Brexiteers? Elke burger moet in volle vrijheid de macht hebben te denken, te zeggen en te doen wat hij wil, met uitzondering van het gebruiken van geweld om anderen te verhinderen te denken, te zeggen en te doen wat zij willen. Hoe kan Europa hierbij helpen?
Milner maakt niet concreet hoe Europa de macht van het individu kan verdedigen en versterken. Ik doe een poging aan de hand van een analogie. Stel dat Europa een soort Habsburgs Rijk wordt met aan het hoofd een keizer. De keizer delegeert zoveel mogelijk macht aan de lidstaten, zodat hij zich kan beperken tot de hoofdzaak, namelijk het lot van de individuen binnen zijn rijk. Die keizer treedt op als een koning Salomon, waar een hoer die haar kind kwijt is geraakt, om hulp kan komen vragen. Met wijsheid wordt een oordeel geveld. Het in de samenleving meest verachte individu, krijgt in dit schitterende bijbelse verhaal de kans tot bij die grote en oppermachtige koning te geraken.
Ik pleit voor een Europese confederatie van natiestaten met aan het hoofd een kleine groep, bij voorkeur gevestigd in Wenen, omdat deze stad centraal ligt in Europa. Voor de Europese verkiezingen zou elk land haar beste, meest inspirerende en wijze leider kunnen voorstellen. De Europese burgers kunnen hun voorkeur geven op een lijst die voor heel Europa geldt. Wie het meest stemmen haalt, wordt de leider van de groep. Het stemgewicht van de anderen wordt bepaald door het aantal voorkeurstemmen.
Die kleine groep wijze vrouwen en mannen evalueert voortdurend de politieke, economische, sociale en culturele situatie van de lidstaten. Ze trekken door heel Europa om voeling te houden met de bevolking. De wijze waarop concrete verzoeken van individuele burgers door die groep worden behandeld, dienen als voorbeeld voor elke natie om het beleid aan te toetsen en bij te stellen. Hun adviezen hebben kracht van wet.
Het gaat hier om het principe en niet of mijn voorstel af of niet realistisch is. Europese verkiezingen zullen er slechts toe doen als de burgers kunnen kiezen voor mensen op wie ze kunnen rekenen en wie ze om hun wijsheid vertrouwen. Als de leiding van de Europese Confederatie soberheid betracht, zal zij een ethisch voorbeeld zijn die, gezien de uitdagingen van deze eeuw, meer dan noodzakelijk is.
In een volgende bijdrage zal ik ingaan op de plaats die Europa in de wereldpolitiek kan spelen.
