Natuurkundigen hebben het gemakkelijk, die kunnen in hun laboratorium experimenteren met de natuur. Maar hoe moet dat met dichters die de mensen willen veranderen? De Duitse dichter Bertolt Brecht gebruikte voor die experimenten het toneel – begin twintigste eeuw het massamedium bij uitstek. In 1928 brak Brecht internationaal door met ‘De Driestuiveropera’, over de gangsterbaas Mackie Messer die in Londen een leven leidt vol diefstal en bedrog. Maar zijn immorele gedrag onderscheidt zich niet wezenlijk van dat in de financiële wereld. Na de beurskrach en de crisis van 1929 verschijnt het verhaal ook als boek. Daarin besluit Mackie Messer zélf bankier te worden, omdat het erg is om een bank te beroven, maar nog erger om een bank te beginnen.
‘Der Mensch lebt durch den Kopf.
Sein Kopf reicht ihm nicht aus.
Versuch es nur, von deinem Kopf
Lebt höchstens eine Laus.
Denn für dieses Leben,
Ist der Mensch nicht schlau genug.
Niemals merkt er eben,
Diesen Lug und Trug.’
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werkt de jonge Brecht in een veldhospitaal, waar de verschrikkingen van de oorlog aan hem voorbij trekken. Na het Duitse verlies en de economische crisis kiezen steeds meer jonge mensen voor het fascisme, omdat de parlementaire democratie hun leven niet kan verbeteren en het Amerikaanse kapitalisme hen geen toekomst biedt. In ‘De Driestuiveropera’ verwoordde Bertolt Brecht dit gevoel al in het ‘Lied von der Unzulänglichkeit menschlichen Strebens’, een lied over het menselijk tekort. Mensen vertrouwen graag op de rede, maar zullen het niet alleen redden met hun hoofd, daarop leeft ‘hoogstens een luis’. Want voor dit leven is de mens niet ‘doortrapt’ genoeg, omdat wij nu eenmaal nooit alle leugens en bedrog kunnen doorzien.
In het radicaliserende Duitsland van die jaren koos Brecht voor het communisme. De honger en de armoede moesten als eerste worden bestreden, wilde Duitsland ooit nog een beschaafd land kunnen worden. ‘Eerste komt het vreten, dan komt de moraal’, schreef hij in ‘De Driestuiveropera’. Maar toen in 1933 Hitler aan de macht kwam zaten de nazi’s niet op zijn politieke theater te wachten en werd voor Brecht het leven in Duitsland onmogelijk. Brecht moest vluchten. Dit was niet alleen een vlucht uit Duitsland, maar ook een verlies van de Duitse taal die hem zo dierbaar was. Dat merkte de dichter ook toen hij na enige omzwervingen in 1941 als vluchteling in de Verenigde Staten kwam en probeerde om zijn politieke stukken in het Engels te schrijven.
‘Ja, mach nur einen Plan
Sei nur ein großes Licht!
Und mach dann noch’nen zweiten Plan,
Gehn tun sie beide nicht.
Denn für dieses Leben,
Ist der Mensch nicht schlecht genug:
Doch sein höh’res Streben,
Ist ein schöner Zug.’
Op de vlucht voor de nazi’s koos de communist Brecht niet voor de Sovjet-Unie, omdat hij niet verwachtte dat hij daar zijn werk in vrijheid zou kunnen voortzetten. De communist koos voor de Verenigde Staten, het land van het kapitalisme. Hier probeerde Brecht de kost te verdienen door toneelstukken te schrijven voor Broadway en filmscripts aan te bieden in Hollywood, dat hij mismoedig een ‘dodenhuis van de easy going’ noemde. Ook in dit land van de vrijheid zaten bedrijven echter niet op zijn politieke kunst te wachten. Maar Brecht bleef het proberen, als het eerste plan was mislukt, moest je altijd een ‘tweede plan’ maken – al was het tegen beter weten in. Volgens het lied van Brecht is het steven van de mens naar een hoger ideaal toch een groot goed.
In Amerika bleef Brecht een dichter in de marge, hoewel later beroemde zangers zijn liedjes toch hebben gezongen. Waaronder Jim Morrison en The Doors, die in de jaren zestig een wereldhit hadden met Bertolt Brechts ‘Alabama Song (Whisky Bar)’. Hoewel de dichter er niet in slaagde om in Verenigde Staten aan de bak te komen, werd zijn aanwezigheid in het naoorlogse Amerika toch als een politiek gevaar gezien. In oktober 1947 moest Brecht zelfs verschijnen voor een ‘House Committee for Unamerican Activities’, dat onderzoek deed naar communistische infiltratie in de filmindustrie van Hollywood. Daar kon hij naar alle eerlijkheid zeggen dat hij geen enkele invloed had. Reden voor Brecht om opnieuw te vluchten en terug te keren naar zijn vertrouwde Duitsland.
‘Ja, renn nur nach dem Glück
Doch renne nicht zu sehr!
Denn alle rennen nach dem Glück
Das Glück rennt hinterher.
Denn für dieses Leben,
Ist der Mensch nicht anspruchslos genug.
Drum ist all sein Streben,
Nur ein Selbstbetrug.’
Terug naar zijn Duitsland, dat was gemakkelijker gezegd dan gedaan. Na de Tweede Wereldoorlog was er niet één, maar kwamen er twee nieuwe Duitse landen: een ‘kapitalistische’ Bondsrepubliek in het Westen, maar ook een ‘communistische’ Volksrepubliek (DDR) in het Oosten. Het Oosten bood Bertolt Brecht een eigen theater aan en ook alle vrijheid om te werken, waardoor voor de dichter de keuze snel was gemaakt. In de DDR kreeg Brecht genoeg geld om toneel te maken, het regime stond echter niet toe dat zijn werk ook werd opgevoerd. De mens is niet ‘bescheiden’ genoeg, had Brecht geschreven in zijn lied over het menselijk tekort. De dichter kon niet verkroppen dat ook in de DDR zijn politieke strijd voor verandering niet meer was dan zelfbedrog.
In de DDR zou geen enkel kritisch toneelstuk van Brecht ooit door de censuur komen. Veel liever had het regime dat Brecht en zijn theater optraden in het Westen. Daar waren zijn toneelstukken lange tijd ook erg populair en worden zijn liederen nog altijd gezongen, zoals in ons land door de actrice Dorine Niezing. Maar Bertolt Brecht vond dat hij opnieuw had gefaald. De dichter trok zich terug in zijn landhuis waar hij zich onledig hield met het schrijven van melancholische gedichten, tot zijn dood in 1956. Het lied over het menselijk tekort eindigt met de oproep om mensen dan maar een klap op de kop te geven, maar daarmee doet Brecht ook zichzelf tekort. Want juist het feit dat zijn kunst in geen enkele ideologie werd geaccepteerd maakt haar zo interessant.
‘Der Mensch ist gar nicht gut
Drum hau ihn auf den Hut.
Hast du ihm auf dem Hut gehaun
Dann wird er vielleicht gut.
Denn für dieses Leben
Ist der Mensch nicht gut genug.
Darum haut ihm eben
Ruhig auf den Hut!’
In een historische opname uit 1930 zingt Bertolt Brecht zélf zijn ‘Lied von der Unzulänglichkeit menschlichen Strebens’.
In 1947 moest Bertolt Brecht in de Verenigde Staten verschijnen voor een ‘House Committee for Unamerican Activities’.
De oorspronkelijke versie van ‘Alabama Song (Whisky Bar)’ uit 1930 door Lotte Lenya, later gezongen door The Doors.
