Kapitalisme is een van de grootste uitvindingen van de mensheid, want het bracht ongehoorde voorspoed, innovatie en creativiteit. Deze stelling is het uitgangspunt van Rebecca Henderson, een uit Engeland afkomstige hoogleraar Economie aan de Harvard Business School, om in plaats van het kapitalisme af te wijzen, het te heruitvinden. In haar boek ‘Reimagining capitalism in a world on fire‘ geeft ze toe dat het kapitalisme zeer ernstige problemen heeft veroorzaakt. Puur gerichtheid op geld verdienen was catastrofaal voor het milieu. Doordat de rijkdom die het kapitalisme voorbracht vooral gaat naar een zeer beperkte groep, raakt de samenleving gedestabiliseerd. Slechts één procent van de wereldbevolking heeft enorm geprofiteerd van de economische groei van de afgelopen halve eeuw. Voor 55 procent van de wereldbevolking heeft het kapitalisme niet gewerkt. Het verschil tussen rijk en arm neemt almaar toe. Niettemin moet worden erkend dat honderden miljoenen mensen, dank zij het kapitalisme ontsnapt zijn uit extreme armoede. In vijftig jaar tijd is de totale geldwaarde van de in de wereld geproduceerde goederen en diensten (Gross Domestic Product of GDP) vervijfvoudigd, terwijl in dezelfde periode de wereldbevolking is verdrievoudigd.
Volgens Henderson staat onomstotelijk vast dat meer aandacht voor het welzijn van de werknemers, meer respect voor hen en een hoger loon, leiden tot hogere productiviteit. Bovendien hecht de nieuwe generatie jonge investeerders veel belang aan milieuvriendelijke productie en aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de ondernemingen. Om die redenen is het van belang het traditionele kapitalisme te veranderen in een kapitalisme dat gericht is op een betere wereld, dit wil zeggen meer aandacht voor het milieu, voor sociale rechtvaardigheid en voor instellingen die echt democratisch werken. Bij dit nieuwe kapitalisme gaat het niet meer louter om de dividenden van de aandeelhouders. De productie en de winsten moeten ook de belangen van de werknemers, de toeleveringsbedrijven, de consumenten en de samenleving als geheel dienen. Henderson noemt bedrijven die deze hogere doelstellingen nastreven: ‘Purpose driven companies‘. Deze nieuwe focus leidt tot significante verbeteringen in de productie èn in de innovatie, waardoor de toekomst van deze bedrijven voor de langere termijn is verzekerd. Is dit niet het geval dan kunnen we nog veel meer sociale onrust en vernietiging van het milieu verwachten.
Heruitvinden van het kapitalisme betekent bijvoorbeeld ook dat de reële kosten van de productie in rekening worden gebracht. De productie van elektriciteit met fossiele brandstoffen kost 5 dollarcent per kwh, maar daar komt ten minste 10 cent bij als we alle kosten, onder andere voor het klimaat en de gevolgen voor de gezondheid, in rekening brengen. Nu betalen we drie keer te weinig en we schuiven het door naar toekomstige generaties.
Is er een kans dat de bedrijven op grote schaal zich zullen transformeren zodat een nieuw soort kapitalisme ontstaat? Henderson zegt dat zij niet optimistisch is, maar hoopvol. Mensen zijn erg goed in het oplossen van problemen, we werken heel hard en er zijn veel actiegroepen die de bedrijven dwingen tot verandering. Maar ingrijpende verandering is afhankelijk van de samenwerking tussen regeringen en het bedrijfsleven om zich samen te engageren voor een nieuw businessmodel. Privé initiatief is hier beslist onvoldoende. Dit betekent niet dat een totalitair systeem beter in staat zou zijn de economische activiteiten menselijker, socialer en verantwoordelijker te maken. Henderson gelooft absoluut in de kracht van een democratie die transparant is, groot belang hecht aan persvrijheid, vakbonden toelaat en waar voldoende burgerzin is. Er is volgens haar geen garantie dat het zal lukken, maar zeker is dat een eenzijdige focus op geld verdienen leidt tot de vernietiging van onze planeet. Al die sombere geluiden van de laatste decennia maken er ons niet vrolijker op. Hoe kunnen we ons gedrag verantwoorden tegenover onze kinderen en kleinkinderen? De meeste volwassen zijn zich hier terdege van bewust en willen af van die somberheid, daarom blijft Rebecca Henderson hoopvol.
Persoonlijk ben ik noch optimistisch, noch hoopvol, maar realistisch. Van totalitaire regimes als Rusland en China valt weinig te verwachten. In landen als India en de Afrikaanse landen is er een kleine groep machthebbers die zwemt in het geld en zijn privilegies niet zal opgeven. We hebben het hier over tweederde van de wereldbevolking, waarvan we een nieuwe koers niet kunnen verwachten en waar we samen naar de verdoemenis gaan als er geen radicale verandering optreedt.
Bovendien beschikken de totalitaire leiders en de machthebbers in de laatstgenoemden landen over de militaire middelen om de bevolking in bedwang te houden. Dat een lilliputlandje als Nederland milieumaatregelen treft is aandoenlijk, maar volstrekt nutteloos, zelfs niet als voorbeeld want de economische gevolgen kunnen voor ons zo ernstig zijn dat dit een argument zal zijn voor onze grote broers om alles bij het oude te laten. Après nous, le déluge.
De enige realistische oplossing die ik voor me zie ligt in een sterk Europa dat een nieuwe wereldmacht wordt. Maar wanneer is Europa sterk? De EU is nu juist een toonbeeld van besluiteloosheid en onmacht. Een sterk Europa is een Europa dat uitgebreid is met Rusland en Israël in een confederatie. Rusland heeft de militaire macht om de noodzakelijke maatregelen af te dwingen. Israël is het laboratorium voor innovatie en creativiteit. De Europese landen die nu tot de EU behoren kunnen de democratie in de gehele confederatie bewaken. Komt een dergelijke confederatie tot stand, dan is er een reden om hoopvol en optimistisch te zijn, want de dreigingen waarmee we nu te maken hebben en die nog op ons afkomen, zullen de Europese landen in de armen van Rusland drijven.
Onlangs werd ik diep getroffen door een live uitzending van de inwijding van een enorme Russisch-Orthodoxe kathedraal op een militair domein in de buurt van Moskou. Dit ging gepaard met indrukwekkend militair vertoon. Hier is een reusachtig land dat zijn christelijke wortels niet heeft verloochend. Dat kan voor Europa de ultieme redding betekenen.
