In het roddelcircuit ging het verhaal al rond: het was alweer een tijdje hommeles bij Forum voor Democratie. Toch kwam het nieuws nog vrij onverwacht: Wybren van Haga, Olaf Ephraïm en Hans Smolders splitsen zich af en beginnen een eigen Tweede Kamerfractie. Daarmee is Forum een paar weken na de verkiezingen drie van de acht zetels kwijt. De grote vraag is natuurlijk: hoe kunnen we verklaren dat het steeds misgaat? Misschien kan de wetenschap ons helpen.
Forum-politici die eerder afsplitsten maken regelmatig dezelfde opmerking over hun voormalige partij: FvD lijkt sinds het vertrek van Henk Otten – inmiddels twee jaar geleden – steeds meer op een sekte. We zouden die opmerkingen natuurlijk kunnen negeren: allemaal rancune, nietwaar? Bij sektes denken we vooral aan religieuze bewegingen, niet aan politieke. Dat is onterecht: sektes zijn vooral ideologisch en kunnen dus juist ook politiek zijn. Er bestaan duizenden van dit soort bewegingen en deze zijn voor buitenstaanders niet altijd makkelijk te identificeren.
Hoe functioneert Forum voor de politici die er onderdeel van uitmaken? Laten we de partij bekijken aan de hand van het werk van de Amerikaanse hoogleraar Janja Lalich. Zij deed jarenlang onderzoek naar sektes. Zes kenmerken.
Kenmerk 1: Een extreme ideologie
Een sekte heeft een extreme ideologie die een antwoord biedt op ‘grote vragen’. Forum grossiert in complotdenken, aanvankelijk alleen over het partijkartel, maar inmiddels over alle elites. Zij zouden bezig zijn Nederland te laten verdwijnen door het land op te laten gaan in de EU, zoveel mogelijk migranten hierheen te halen, het landschap met windmolens en moderne architectuur te ontsieren en burgers via lockdowns hun vrijheid te ontnemen. Zelfs als je het met enkele van deze standpunten eens bent, gaat de FvD-visie heel erg ver: een vergelijking tussen corona-maatregelen en de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld.
Kenmerk 2: Een charismatisch leider
Bij een sekte wordt de visie belichaamd door een charismatisch leider die narcistisch en autoritair is. Er is een strikte hiërarchie: de visie van Forum komt uitsluitend van Baudet. Hij duldt niemand naast zich, of die persoon nou Henk Otten, Annabel Nanninga of Wybren van Haga heet. Baudet kan in de persoonlijke omgang uiterst charmant en innemend zijn, maar hij is ook de enige die de FvD-visie mag ontwikkelen en die er de credits voor wil hebben. Voor populaire mensen die hem naar de kroon steken – zoals de met voorkeursstemmen gekozen Van Haga – is geen plaats op het podium. Dat wringt.
Kenmerk 3: Commitment is vereist
Een sekte vraagt een extreem commitment van de leden. Bij Forum moeten politici echt in de oplossingen van Baudet geloven. Twijfel uiten is geen optie en dat is door de tijd heen wel gebleken. Forum-gezichten als Otten, Nanninga en Van Haga deden dit soms intern, soms extern. Het leidde steeds weer tot een al dan niet vrijwillig vertrek. Baudet zegt het zelf: hij staat toe dat critici een eigen club oprichten in plaats van dat ze bij Forum blijven. Zo kun je als buitenstaander uittekenen wat er te gebeuren stond toen de met voorkeursstemmen gekozen Van Haga de vrijheidsposter van FvD bekritiseerde.
Kenmerk 4: Controlemechanismen
Een sekte kent formele en informele controlesystemen om leden gehoorzaam te houden. Baudet duldt geen interne meningsverschillen en hij stelt ook controle van buitenaf – bijvoorbeeld van journalisten – niet op prijs. Formeel ligt alle macht bij het partijbestuur met Baudet aan het hoofd. Alsof dat nog niet genoeg is, doen fluistercampagnes de rest, bijvoorbeeld tegen Otten, die de hele partij tegen zich kreeg met verzonnen verhalen over financiële malversaties, of de mensen van JA21 die dubbelspel zouden hebben gespeeld. Hoe extreem de uitspraken van Baudet ook zijn: FvD’ers mogen er niets van zeggen.
Kenmerk 5: Rekrutering van nieuwelingen
Een sekte rekruteert vooral leden die nieuw zijn op een bepaald terrein en die een gebrek aan zingeving ervaren. Bij Forum kwamen alle nieuwe mensen uit een politieke hoek die al jaren in het verdomhoekje zit: mensen die zich verzetten tegen migratie. Pim Fortuyn werd vermoord, Rita Verdonk werd een mislukking en Geert Wilders kreeg nooit echte macht. Voor mensen in deze hoek was een politieke carrière nooit een optie. Dat bindt hen nu meer dan ooit aan Forum. Niet vreemd dus dat juist Van Haga en Smolders, die als een van de weinigen wel gepokt en gemazeld zijn in de politiek, relatief snel hun biezen pakken.
Kenmerk 6: Weglopen is lastig
Maar het belangrijkste kenmerk van sektes is natuurlijk de drempel om de organisatie weer te verlaten. Elke nieuwe extreme uiting van Baudet maakt het voor FvD’ers moeilijker toe te geven dat ze al in het prille begin de verkeerde keuze hebben gemaakt. Ze zijn gaandeweg met allerlei extremisme akkoord gegaan, zoals anti-semitische appjes, homeopathische verdunning of onverholen racisme. Ze hebben al die zaken blind geaccepteerd, gerelativeerd en publiekelijk ontkend. Ze kunnen steeds moeilijker terug: weglopen betekent immers dat ze alsnog moeten uitleggen waarom ze alle eerdere incidenten wel accepteerden. Nog afgezien van de intimidatie die ze vanuit de achterban van Baudet kunnen verwachten.
Van Haga verspreidt zelf corona-gekte, ging akkoord met extremisme en een veel te grote rol van Baudet. Hans Smolders en Olaf Ephraïm zijn geen haar beter. Al hun bezwaren komen veel te laat en leveren alleen maar extra vragen op. De kernvraag is natuurlijk: waarom nu pas? Wat gek dat ze momenteel geen echte interviews geven en de analyses aan commentatoren overlaten.
Het is de sektarische dynamiek die maakt dat FvD-politici bij de partij blijven. Vrij denken is niet toegestaan en er is straf voor mensen die kritisch doen of helemaal weglopen. En dus roepen provinciale fracties nu alweer dat ze de strijd onder Baudets leiding zullen vervolgen. Hebben deze FvD’ers echt een keus? In theorie wel, maar in de praktijk is de drempel huizenhoog want dan moeten ze hun eigen ongelijk toegeven. Wat dat betreft siert het de drie afsplitsers dat ze dat met weinig woorden toch hebben gedaan.
