Er lijkt soms sprake van verbijstering over de ontwikkeling van Forum voor Democratie (FvD). Ruim twee jaar geleden was dit nog de grootste partij van Nederland. Nu richt Forum zich steeds meer op zichzelf, de eigen achterban en de eigen werkelijkheid. Thierry Baudet lijkt de politiek steeds minder belangrijk te vinden en focust zich op wat hij ‘Forumland’ noemt: een eigen zuil die in een soort parallelle wereld leeft. In dit land kunnen FvD’ers elkaar via een app vinden en met elkaar zakendoen, daten en uitgaan. Hier zijn eigen scholen, restaurants, winkels, ziekenhuizen en woningbouwverenigingen.
Forumland schijnt in september live te gaan en dus blijft het afwachten hoe deze parallelle wereld er precies uit komt te zien. Ook kunnen we twisten wat Baudet er precies mee wil. Volgens sommigen gaat hij terug naar de verzuiling toen katholieken en protestanten ook hun eigen instellingen hadden. Anderen praten liever over een parallelle samenleving of over een maatschappelijke stroming. Wat het ook is: het idee dat Forum een politieke partij is met als primair doel de beïnvloeding van politieke besluitvorming lijkt steeds minder van toepassing. FvD wordt steeds meer iets anders, maar wat?
Een bevriende wetenschapper wees me op het werk van Janja Lalich, een Amerikaanse sociologe die uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar sektes. Ze schreef er het boek Bounded choice over. Volgens Lalich is een sekte een groep mensen die bijeen wordt gehouden door een gedeeld commitment aan een charismatisch leider. Er is sprake van een transcendente ideologie en de groep vraagt een hoge mate van commitment van de leden. De overeenkomsten met Forum zijn opvallend. Wellicht is ‘sekte’ een beter concept om Forum te beschrijven dan het label ‘partij’.
Bij sektes is er sprake van een individuele transformatie van de volgelingen: zij ontwikkelen een nieuw perspectief op het leven en op hun eigen bestaan. De leden veranderen langzaam hun wereldbeeld en worden zo trouwe volgelingen. Zij committeren zich aan een bepaalde visie en degene die hen daarbij de weg wijst. Het daaruit voorkomende wereldbeeld is vaak religieus, maar dat hoeft het niet te zijn. Sektes bestaan in soorten en maten en ontwikkelen zich op uiteenlopende manieren. Volgens Lalich zijn zo’n twee miljoen Amerikanen ooit lid geweest van een sekte. De diversiteit is dus enorm.
In haar boek beschrijft Lalich een bekende sekte die in 1997 met een collectieve zelfmoord ten einde kwam: Heaven’s Gate, een religieuze groep die ontstond ten tijde van de new age beweging. Heaven’s Gate dacht dat de wereld zou vergaan en was in afwachting van een UFO die de leden mee zou nemen naar het hiernamaals. Door de tijd heen ontstond een groep van tientallen gelovigen die zeer trouw was aan de leider, ook toen zijn voorspellingen over het einde van de wereld niet uitkwamen. Met hun collectieve zelfmoord hoopten de leden alsnog naar een nieuwe levensfase te gaan.
De tweede sekte die Lalich beschrijft is de Democratic Workers Party, een marxistische politieke groepering die zich voorbereidde op de revolutie. Lalich was hier zelf jarenlang onderdeel van. De groep laat zien dat sektes niet altijd religieus zijn en soms ook een goede afloop kennen: de sekte kende aanvankelijk een grote schare volgelingen, maar langzaam werd de afstand tussen de volgelingen en hun leider, Marlene Dixon, groter. Uiteindelijk besloot de groep dat Dixon geen lid van de partij kon blijven. De leden kwamen tevens tot opheffing van de organisatie. Ieder ging zijn eigen weg.
De vraag dringt zich op wat we van deze cases, die Lalich zeer uitgebreid beschrijft, kunnen leren. De belangrijkste les is dat sektes vier kenmerken hebben.
Sektes draaien ten eerste om charismatisch leiderschap. Dat geldt bij deze Amerikaanse voorbeelden, maar ook bij Forum. Volgelingen kennen hun eigen leider bijzondere kwaliteiten toe, of daar nou veel reden voor is of niet. De leider is de enige die de koers van de organisatie bepaalt en volgelingen hebben de taak hem te volgen en te gehoorzamen. Door de tijd heen worden ze gehoorzamer én afhankelijker. Dat is wat we bij Forum zien: de rol van Baudet is door de tijd heen steeds belangrijker geworden. Eerst waren er ook andere kopstukken, maar inmiddels is alleen Baudet zelf nog over. Volgelingen moeten trouw aan hem zijn.
De aanleiding om bij een sekte te gaan is dat de leider een oplossing heeft voor problemen die de volgelingen ervaren. Vaak begint dit met ideeën die vrij algemeen zijn en een zekere populariteit hebben. Bij de Amerikaanse voorbeelden begonnen sektes met ideeën uit de hoek van new age of het marxisme. Dit zien we ook bij Forum: de beweging werd gebouwd op migratie- en EU-kritiek die onder grote groepen Nederlanders aanwezig is. Dat geldt ook voor kritiek op het corona-beleid. Dit zijn in beginsel geen exceptionele, maar juist hele gewone ideeën. Ze krijgen pas later een extreme ondertoon.
Sektes kenmerken zich ten tweede door een transcendente visie die door de leider wordt uitgedragen. Het gaat om een urgent en deterministisch antwoord op alle vragen. De visie is exclusief: de suggestie is dat dit de enige juiste ideeën zijn. Er wordt een belofte gedaan voor de toekomst of het hiernamaals. Aan leden worden eisen gesteld: ze kunnen alleen het paradijs bereiken door onderdeel van de groep te blijven. Dit is ook wat Forum doet: Baudet stelt dat Nederland existentieel wordt bedreigd. Door Forum groot te maken kan alles goed komen. In Forumland geldt dat in ieder geval voor de eigen leden.
Sektes hebben ten derde een organisatiestructuur die de leden onder controle moet houden. Deze structuur is hiërarchisch met de leider aan de top. Kijk de statuten van Forum erop na en je weet dat alle macht bij het partijbestuur ligt. De leden worden geacht dat te accepteren.
Tot slot zijn er systemen om de leden te beïnvloeden. Het gaat met name om sociale controle zodat mensen het juiste gedrag vertonen en ook zelf overtuigd raken dat dit het juiste gedrag is. Er is discipline en controle nodig om dat te bereiken. De leden raken langzaam overtuigd dat ze dit zelf zo willen. We zien dit bij FvD in de toenemende ophef die de partij genereert. Dit was aanvankelijk helemaal niet de werkwijze van Forum, maar de leden zijn eraan gewend geraakt alles goed te praten. Als iedereen in de partij de uitspraken en acties van Baudet fantastisch vindt, is het moeilijk als enige intern kritiek te hebben.
De leden maken via hun aansluiting bij de sekte een langdurig proces door. Zij kwamen aanvankelijk op enkele ideeën van de leider af en groeien er als het ware in. Leden gaan naar bijeenkomsten, ontvangen nieuwsbrieven en lezen boeken. Dit leidt langzaam tot sterkere overtuigingen, namelijk het idee dat de ideeën van de leider de enige juiste zijn. Er ontstaan gaandeweg volgelingen die zeer trouw zijn en zich helemaal met de leider identificeren. Veel van de nu nog aangesloten FvD-politici voldoen aan dit beeld. Het geldt duidelijk ook voor veel leden die helemaal in Baudet’s corona-visie meegaan.
In het begin worden leden gerekruteerd die open lijken te staan voor dit gedachtegoed. Bij FvD waren dat mensen die kritisch zijn over migratie en geen politiek thuis hebben. Later selecteert men zichzelf. Deselectie doet de rest: mensen die niet echt overtuigd raken haken af, waardoor de resterende groep trouwer is dan ooit. In verschillende ronden vielen bij Forum getrouwen af, omdat de partij steeds extremer werd: Henk Otten in 2019, Annabel Nanninga in 2020 en Wybren van Haga in 2021. De omstandigheden verschilden, maar het gevolg was steeds hetzelfde: meer eensgezindheid onder de achterblijvers.
Tegelijkertijd wordt de leider ook afhankelijker van zijn volgers en heeft de neiging meer controlerend gedrag te vertonen. De neiging is om meer onderdelen van het leven te willen beheersen. Het is makkelijk deze tendens bij Forum te ontwaren, waar Baudet – als het ooit echt tot Forumland komt – meer invloed op zijn leden heeft dan ooit, omdat hij zal bepalen hoe Forumland eruitziet. Ook geeft Baudet regelmatig aan dat mensen die zich niet in zijn visie kunnen vinden sowieso beter weg kunnen gaan, een uitnodiging die door sommigen met veel enthousiasme is aanvaard.
De afloop van sektes kan, zo zien we in de Amerikaanse voorbeelden uit Lalich’s boek, zeer divers zijn. Waarom accepteerden de leden van Heaven’s Gate uiteindelijk de uiterste consequentie en waren ze zelfs bereid om zelfmoord te plegen? Waarom ging het bij de Democratic Workers Party anders en zorgden de leden voor de opheffing van hun eigen organisatie? Waarom waren zij wel in staat hun gewone leven te herpakken?
Lalich ziet de relatie tussen de leider en de volgers als het belangrijkste aanknopingspunt om voorspellingen te doen. Bij Heaven’s Gate groeide er een sterke, stabiele relatie tussen leider en volgers waarbij zij zich thuisvoelden en werden gestimuleerd volgzaam te blijven. Dat creëerde de mogelijkheid dat men zelfs ‘uit vrije wil’ de meest extreme keuzes maakte. Bij de Democratic Workers Party gebeurde precies het omgekeerde: de leider bedacht daar dat de koers moest worden verlegd: geen revolutie meer in de VS maar aandacht voor de noden van het toenmalige Oostblok. Dat leverde frustratie onder de leden op.
Forum lijkt met alle koerswijzigingen sterk op de Democratic Workers Party. Eerst stond Baudet voor een soort migratie-kritische VVD, daarna werd de partij openlijk extremer en pakte intern zelfs antisemitisme niet meer aan. Dat was voor volgers vaak een enorme ommezwaai en joeg velen weg. Recent gebeurde dit weer toen Baudet alle kansen op politieke invloed in de prullenbak gooide en riep dat zijn partij draait om het creëren van ophef. Ook dat leverde desintegratie op. Deze wijziging stond voor veel volgelingen simpelweg te ver af van hun eigen doel. Twijfel en onzekerheid sloegen toe.
De grillige persoonlijkheid van Baudet suggereert dan ook dat Forum daar vroeg of laat aan ten onder gaat. Hij is niet een leider die mensen voor lange tijd aan zich bindt, maar iemand die verdeeldheid zaait en daarmee ook zijn eigen volgelingen op langere termijn afstoot. Een dergelijke persoonlijkheid was ook in andere sektes uiteindelijk niet in staat de organisatie bijeen te houden. Er zullen volgelingen blijven weglopen. De kans is groot dat Baudet met een steeds kleinere, maar ook steeds fanatiekere groep fans overblijft. Daarmee behoort helaas ook verdere radicalisering tot de mogelijkheden.
