De wereld is gek aan het worden. De bekende Amerikaanse psycholoog Steven Pinker vraagt zich af waarom de mens, die toch een rationeel wezen is, het afgelopen jaar zoveel fake news, complottheorieën en kwakzalverij heeft verspreid. In zijn laatste boek Rationality: What it is, why it seems scarce, why it matters toont hij aan dat ons irrationeel handelen niet voortkomt uit de primitieve instincten die ons nog steeds parten zouden spelen. Ook primitieve mensen, zoals jagers in de Kalahari woestijn, kunnen overleven dankzij logisch denken, het zien van verbanden, het vaststellen van oorzaak en gevolg, het inschatten van waarschijnlijkheden en het niet zomaar aanvaarden van gezagsargumenten van oudere jagers. Bij het spoorzoeken tijdens de jacht wordt zeer rationeel gehandeld. We kunnen stellen dat rationaliteit in het handbereik ligt van ieder mens met een IQ boven de tachtig.
Aangezien we al miljoenen jaren gewend zijn om rationeel te handelen, moeten we de oorzaken van irrationaliteit dieper zoeken. We leven nu in een technologische samenleving waarbij we beschikken over onbegrensde informatie en toch geloven velen in irrationele verklaringen. Pinker heeft onderzocht hoe het geloof in spoken, in astrologie, in paranormale verschijnselen de afgelopen vijftig jaar is geëvolueerd. Hij constateerde tot zijn verbazing noch een vermindering, noch een vermeerdering.
Fake news, complottheorieën en andere irrationele verklaringen zijn niet nieuw. In een recent verleden waren er de Protocollen van de wijzen van Sion en andere theorieën die het antisemitisme voeden, het Tonkin-incident waar de Amerikaanse regering een verzonnen aanval van de Vietnamezen gebruikte om een oorlogsverklaring door het Congres te loodsen, of een fictief verhaal over wapens voor massa-destructie waardoor de oorlog in Irak werd ontketend.
Volgens Pinker zijn we allemaal kwetsbaar voor ondoordachte intuïties, bijgeloof en magie. We kunnen dit onderdrukken door ’wetenschappelijk’ te denken, maar niet iedereen doet het. Ze gaan mee met hun eerste impuls of ze staan zeer wantrouwig tegenover wetenschappers. Wetenschappers dragen hier deels aan bij doordat er onder hen geen consensus is over de klimaatverandering, over de gevaren van virusvarianten of over de effectiviteit van vaccins. Voor leken is het dubbel moeilijk om evidente bewijzen te zien die leiden tot consensus. Zelfs mensen die goed op de hoogte zijn van het wetenschappelijk onderzoek laten zich leiden door politieke opvattingen: hoe rechtser men is, hoe vaker de ernst van de klimaatverandering wordt ontkend.
Opvoeding kan hier een belangrijke rol spelen. Mijn studenten leerde ik dat bij een wetenschappelijke manier van onderzoeken we het zodanig moeten doen dat onze diepste overtuigingen eventueel erdoor weerlegd kunnen worden. Dat is een bijna bovenmenselijke opgave. Ik moet nog de eerste hoogleraar psychologie ontmoeten die durft te erkennen dat de psyche niet empirisch onderzocht kan worden en het gaat hier nota bene over het voorwerp van zijn discipline. We hebben de neiging mensen te waarderen die vaste overtuigingen hebben en er principieel naar handelen. Dat is echter niet zo best als ze de feiten niet willen erkennen of niet open staan voor nieuwe informatie. Onderzoek heeft aangetoond dat mensen die openstaan voor de evidentie rationeler zijn en minder geloven in complottheorieën, in paranormale verklaringen en andere pseudo-intellectuele bullshit.
Ook wetenschappers gaan niet vrijuit. Zij verzamelen selectief hun data. De algoritmen die we gebruiken zijn hierop gebaseerd en zijn dus afhankelijk van de data die we erin stoppen. Wetenschappelijke tijdschriften geven voorrang aan opvallende resultaten en negatieve resultaten hebben weinig kans om gepubliceerd te worden. Replicatie-onderzoek levert een nog dramatischer beeld op. Enkele jaren geleden werd aangetoond dat 40.000 psychologische experimenten bij replicatie andere of tegengestelde resultaten opleverden. Dit riep bij mij de vraag op welke kennis psychologiestudenten wordt bijgebracht. Een en ander betekent dat bij rationeel onderzoek we voortdurend moeten reflecteren over alternatieve verklaringen.
Volgens Pinker moeten we leren aanvaarden dat we niet al te veel vertrouwen mogen hebben in ons eigen oordeel. Bij een diagnose waarbij het gaat over leven en dood is een menselijk oordeel meestal slechter dan een algoritme. Zelfs een expert die zich laat helpen door algoritmen geeft vaak een slechter oordeel dan een voorspelling louter op basis van een algoritme.
De tweespalt tussen het eigen oordeel en algoritmen brengt ons ogenschijnlijk in een impasse. Er zijn algoritmen die bevooroordeeld of misleidend zijn en bijvoorbeeld tot racistische oordelen kunnen komen. De Belastingdienst kan hierover meepraten. Het menselijk brein is beter als het gaat om de visie, de taal en het gezond verstand. De mens moet bij oordelen en diagnostiek er altijd bij betrokken blijven. De vraag waar het uiteindelijk om gaat is hoe het menselijk oordeel verbeterd kan worden. Teveel vertrouwen in de technologie kan deze menselijke factor in de weg staan. Er zijn mensen die geen klok meer kunnen lezen, doordat ze gewend zijn aan een digitale tijd; ze kunnen geen kaart meer lezen of ze kunnen geen vierkantswortel meer trekken. Deze afhankelijkheid van apparaten is geen ernstig probleem zolang ze beschikbaar blijven.
Een ander probleem dat rationeel denken in de weg staat is de sociale druk. Als iedereen in jouw omgeving klimaatverandering ontkent, word je een paria als je niet hetzelfde denkt. Het perverse hiervan is dat we kunnen terechtkomen in een democratische samenleving waar de meerderheid kiest voor mensen met irrationele denkbeelden. Er kan volgens Pinker te veel democratisering zijn. Dat zien we vooral bij de sociale media waar waanzinnig veel onzin wordt verspreid. Daar weet niemand een antwoord op. Censuur is geen passend antwoord. Misschien moet er een externe beoordelaar komen of kunnen nieuwe algoritmen de juiste informatie in de sociale media filteren.
De macht van de sociale media is niet zo groot als velen denken. Deze media doen mensen niet van gedacht veranderen. De meesten onder ons zijn zeer goed in het herkennen van vooroordelen en denkfouten. Wel moet vanuit de overheid de nodige steun worden verleend aan instellingen die rationeel denken bevorderen. Dit zijn instellingen zoals de wetenschappelijke instituten en de betere journalistiek die precies het omgekeerde doen dan de sociale media: informatie filteren, zich baseren op feiten en meerdere beoordelaars inschakelen (peer review) alvorens de informatie de wereld in te sturen.
De diepere verklaring van irrationeel denken is dat wat mensen geloven ook een uitdrukking is van hun identiteit en van de waarden waaraan ze gehecht zijn. Vandaar hun verzet tegen kritische vragen en zelfs tegen argumentatie op basis van harde feiten. In zekere zin kan het rationeel zijn om rationele ideeën te verwerpen, bijvoorbeeld om sociale uitsluiting te voorkomen of om het persoonlijk evenwicht niet te verliezen.
Twee conclusies wil ik aan bovenstaande overwegingen verbinden. Ten eerste biedt de wetenschap niet altijd het juiste antwoord, maar we kunnen beter in de wetenschap vertrouwen hebben dan in niet op feiten gebaseerde en irrationele meningen. Ten tweede is de sterkste troef van goed wetenschappelijk onderzoek het open staan voor steeds nieuwe informatie, zodat verklaringen, voorspellingen en diagnoses voortdurend kunnen worden bijgesteld. Bij de coronapandemie krijgen politici vaak het verwijt een zigzag-beleid te voeren. Dit bewijst juist dat zij zich laten leiden door wetenschappers en niet door charlatans. De kans dat de wetenschap inzake de aanpak van covid-19 en de klimaatverandering er volledig naast zit is helaas niet uit te sluiten. Wij moeten onze ogen goed openhouden en kritisch blijven.
