Het coalitieakkoord is het langste coalitieakkoord ooit, met 72 pagina’s kleine letters en weinig witregels (inclusief de financiële bijlage). De regering heeft weinig tijd om de plannen uit te voeren. De belastingen voor 2022 staan helemaal vast. Rutte-IV mag alleen nog een belastingplan voor 2023, 2024 en het verkiezingsjaar 2025 indienen. Hetzelfde geldt voor de begrotingen al kan daar nog wel een wijziging voor worden ingediend in 2022. Er zijn dus maar 2+1 verkiezingsjaar om de plannen door te voeren. Voor Rutte-II was dat 4+1 jaar en voor Rutte-III 3+1 jaar. Dat is de prijs van lang onderhandelen.
Het coalitieakkoord wijkt enorm af van de door het Centraal Planbureau (CPB) doorgerekende verkiezingsprogramma’s. Zo wordt er in 2025 maar liefst 28 miljard euro netto extra uitgegeven. In het doorgerekende verkiezingsprogramma wilde de ChristenUnie 7 miljard extra uitgeven, D66 1 miljard en wilden het CDA en de VVD netto bezuinigen met respectievelijk 2 en 6 miljard. Bij het regeerakkoord ontbreekt een CPB-doorrekening volledig. Wel is het helder dat dit regeerakkoord een enorme rekening neerlegt bij toekomstige generaties die grote extra leningen zullen moeten terugbetalen.
Is 28 miljard alles? Nou nee, de partijen denken dat de extra uitgaven in verband met corona 0,3 miljard per jaar bedragen (extra IC-bedden en voorbereidingen voor een pandemie). Aangezien er de afgelopen twee jaar meer dan 80 miljard aan corona is uitgegeven, is dit bizar naïef. Het is als een gezin bij wie het dak van het huis lekt, dat wel geld opzij legt voor de vakantie, maar niet voor de reparatie van het dak.Het feit dat er geen coronahoofdstuk in het coalitieakkoord zit, is ook om een andere reden bijzonder ernstig: er is geen coronastrategie, geen coronabeleid en er zijn dus bijvoorbeeld geen duidelijke reserveringen voor langdurige GGD-opschaling of voor het inhalen van heel veel uitgestelde operaties. Er is geen reservering voor de miljarden belastingen die de regering wel heeft opgelegd maar niet heeft geïnd, om ondernemers te helpen. Iedereen weet dat die niet allemaal zullen worden geïnd, maar dat er miljarden zullen moeten worden afgeschreven.
Zijn de ambities in het regeerakkoord uitvoerbaar en betaalbaar? Nou, er zijn een paar ambities waar geen geld bij zit. Het regeerakkoord bevat 3 pagina’s ambities voor de justitiebegroting: meer geld voor de hele keten, minder griffierechten, meer sociale advocatuur, meer recherche, meer wijkagenten, extra geld tegen ondermijning. En ook meer geld voor de hogere asielinstroom. Alleen daalt de totale begroting voor dit departement van 14,4 miljard in 2022 naar 14,3 miljard in 2025. Dat gaat enorm wringen.
Elders staan enorme potten klaar: defensie mag al in 2024 4,1 miljard euro extra uitgeven (in een jaar). Ik weet werkelijk niet hoe dat verantwoord kan. Er komt een stikstoffonds (25 miljard) en een klimaat-en transitiefonds (35 miljard), die binnen 10-15 jaar opgemaakt mogen worden. De plannen onder deze drie mega-uitgaven zijn echter flinterdun en zeer gevoelig voor grote lobbygroepen. Extra uitgaven zonder een plan vooraf, maakt de overheid kwetsbaar. Bij grote bedrijven en Tesla zullen ze ongetwijfeld watertanden.
Ook andere plannen zijn kwetsbaar: de kinderopvangtoeslag vervangen door een eigen bijdrage is een oud plan dat in eerste instantie verstandig lijkt. Maar de eigen bijdrage wordt daarna heel fors verlaagd. Dat is politiek wenselijk maar nu al zijn er kinderopvanginstellingen die contracten opzeggen omdat ze geen personeel hebben. Als kinderopvang straks fors goedkoper wordt, dan zal de vraag van vooral de hogere middenklasse fors toenemen. Als er dan geen plaatsen voor kinderen zijn, dan krijgen we hetzelfde als op bij de volkshuisvesting: lange wachtlijsten voor een betaalbare huurwoning en lange wachtlijsten voor een plek in de kinderopvang. Je hebt geluk als je gebruik kunt maken van een voorziening die je hard nodig hebt.
Goed, we kunnen dus accepteren dat de twee ministers op het departement van Justitie, Dilan Yeşilgöz-Zegerius en Franc Weerwind permanent hoofdpijn zullen hebben (net als staatssecretaris Eric van der Burg van asielzaken op dat ministerie, maar dat hoort bij die functie) en dat minister Kajsa Ollongren nieuwe wapensystemen mag gaan uitzoeken.
Maar als de kabinetsformatie normaal verlopen was, dan zouden er nu twee of drie belanghebbende adviezen liggen: een advies of het regeerakkoord uitvoerbaar is en een advies met een doorrekening van het CPB.
Na het aftreden van het kabinet, zei het kabinet: we gaan meer aandacht besteden aan de uitvoering. We willen altijd met een uitvoeringstoets. De uitvoeringsdiensten zeiden: prima, we kunnen zo’n advies schrijven voor het regeerakkoord. Bij eerdere regeerakkoorden van Rutte kregen we al bij de presentatie een analyse of een doorrekening van het CPB. Dan wist je wat er gebeurde. Er zijn de afgelopen 3 maanden twee moties door de oppositie ingediend met de vraag om zo’n analyse over de uitvoering te krijgen. Dan weet je voordat je de plannen gaat uitvoeren welke plannen wel en welke plannen niet gaan vastlopen. De regering weigerde en dus hebben we bij het belangrijkste plan van het kabinet, het coalitieakkoord, geen uitvoeringstoets. Daar gaat het kabinet spijt van krijgen.
In 2012 leidden precieze koopkrachtvoorbeelden tot een opstand in de VVD over de inkomensafhankelijke zorgpremie en verschillende extra doorrekeningen van het CPB. In 2017 was er een CPB-analyse beschikbaar bij de presentatie van het regeerakkoord.
En dit jaar heeft de oppositie, die al haar verkiezingsprogramma’s liet doorrekenen door het CPB, meerdere keren om de CPB-doorrekening gevraagd, al wat het maar om bepaalde miljardenuitgaven beter te begrijpen: het CPB vraagt immers door. Uiteindelijk was er een motie-Van der Staaij nodig, waarna Rutte het CPB alsnog de opdracht gaf op 17 december.
Achter de schermen vroegen we deze tijdig te hebben. In 2017 had het CPB immers maar vijf dagen nodig voor een analyse. Hoe wij ook vroegen, de analyse kan niet voor 11 januari klaar zijn.
En dat schuurt enorm: op 10 januari wordt het kabinet beëdigd. En op 10 januari is er het constituerende beraad, waarin het kabinet wordt opgericht, de portefeuilles definitief worden verdeeld (zoals: krijgt de minister of de staatssecretaris van Infrastructuur het hoofdpijndossier Lelystad Airport) en worden de begrotingsregels en het akkoord bekrachtigd door de ministerraad. Het is dan echt in beton gegoten, want de coalitiefracties zijn al akkoord.
En dat gebeurt dus, voor zover wij weten, zonder een document van het CPB . Als het CPB daarna zegt: maar er is geen geld voor corona gereserveerd, bijna niets voor armoede en voor de ambities op justitie, dan is het te laat. De coalitiefracties zijn akkoord gegaan en de ministerraad ook met een regeerakkoord en een financiële bijlage, die niet met elkaar overeenkomen, waarin veel te veel geld wordt uitgegeven en waarin voor cruciale uitgaven niets is gereserveerd.
Mocht je twijfelen of de soep echt zo heet gegeten wordt, denk dan aan de afschaffing van de dividendbelasting, waar de vier partijen niet vanaf wilden omdat een partij (de VVD) dat niet wilde. Het regeerakkoord is een dictaat als het eenmaal is vastgesteld.
Het is tekenend voor het proces in Den Haag bij de formatie: maanden veel te langzaam, maar wel onmiddellijk een debat nadat het coalitieakkoord openbaar gemaakt was, terwijl niemand de details kende. En er geen doorrekening was. En Rutte, die als eerste spreker in de eerste termijn van het debat meteen een motie indiende om Rutte tot formateur te benoemen, zoveel haast had hij. De nieuwe (of oude, zo je wilt) regeringspartijen gingen mee in dit tempo en zetten zichzelf muurvast voor de komende jaren met een plan dat een stuk irrealistischer lijkt dan eerdere regeerakkoorden
Tenzij natuurlijk een (nieuwe) minister dit weekend rond belt bij toekomstige collega’s en ervoor zorgt dat er toch nog een verstandige discussie is op maandag bij het constituerend beraad. Of tenzij een minister staat op een solide onderbouwing van de plannen en een uitvoeringstoets voordat hij of zij ja zegt tegen het regeerakkoord. Die minister zal de wind van voren krijgen en heftig ‘gesensibiliseerd’ worden. Maar die minister weet ook dat hij gelijk zal krijgen en het belang van het kabinet en van het land dient. Durft iemand dat aan?
Lees ook van Pieter Omtzigt:
