De voorspelling van Marx over de klassenstrijd is niet uitgekomen en de communistische revoluties zijn mislukt omdat de transcendente dimensie eraan ontbrak. In deze bijdrage wil ik dit verklaren, waarbij ook wordt aangetoond waarom het linkse gedachtengoed geen toekomst heeft.
In zekere zin is het doodjammer dat het marxisme, het communisme en een linkse politieke visie het onderspit moesten delven of nooit van de grond zullen komen. Het gaat om ideologieën die tot doel hebben meer rechtvaardigheid, geen onderdrukking, geen uitbuiting en een wereld die voor alle mensen een paradijs wordt. Wie kan daar tegen zijn? Er zijn echter twee problemen bij deze idealen: (1) via welke middelen willen we die doelen bereiken? en (2) welke inhoud wordt gegeven aan een rechtvaardiger wereld waar niemand onderdrukt wordt?.
Wat de eerste vraag betreft is duidelijk wat tot mislukking heeft geleid. Als de doelen via een genocide of deportatie van een gehele bevolking moeten worden bereikt of als de klasse die het goed had op haar beurt wordt onderdrukt, komen we in nieuwe ellende terecht die tot de volgende revolutie zal leiden. Dit wordt een eindeloze cyclus van geweld en opstandigheid. De linkse politieke partijen in het vrije Westen houden zich vooralsnog verre van dit soort gewelddadige revolutionaire acties. Zij houden zich strikt aan het democratisch proces.
Het probleem is echter dat linkse idealen, hoe mooi ze ook zijn, onbereikbaar zijn omdat wie over bepaalde privilegies beschikt niet bereid is ze af te staan. Wie rijk is wil nog rijker worden en zal niet zomaar zijn rijkdom weggeven. Omdat de idealen van links onbereikbaar zijn, wordt gezocht naar een zondebok want iemand moet toch de schuld krijgen. Dat is dan gewoonlijk extreem of radicaal rechts. Op die manier raakt de samenleving meer en meer gepolariseerd totdat de bom barst met alle ellende van dien.
Bij hoge spanningen volgt een eindeloze burgeroorlog. Een voorbeeld hiervan zien we in de zeer gepolariseerde Amerikaanse samenleving. De linkse beweging ziet de blanke man als oorzaak van alle ellende en onderdrukking. Dit culmineert in een beeldenstorm, Black Lives Matter, verzet tegen White Supremacy, de woke– en cancelcultuur. Rechts gaat op haar beurt daartegen in verzet en uiteindelijk vallen er doden. De massale aanwezigheid van vuurwapens onder Amerikaanse burgers voorspelt niet veel goeds.
De vraag over de inhoud van een nieuwe wereld is moeilijker te beantwoorden. Als de gehele wereldbevolking hetzelfde welvaartspeil moet bereiken als wij in het rijke Westen, dan zal de temperatuur deze eeuw misschien wel met tien graden stijgen, ontstaat een meedogenloze strijd om de schaarse grondstoffen, worden de oceanen leeggevist, komen er enorme voedseltekorten, worden alle regenwouden gekapt om plaats te maken voor landbouw en veeteelt en raakt de lucht die we inademen nog meer verstikkend. Omdat dit zo langzaam gaat, wordt het niet opgemerkt, wordt niet geluisterd naar de boodschappers van het slechte nieuws en zal het uiteindelijk te laat zijn om nog te redden wat er te redden valt.
Wat ik hiermee betoog is dat een materialistische invulling van de genoemde idealen tot een onwerkbare situatie leidt en de gehele mensheid in de miserie kan storten. Daarmee kom ik tot mijn stelling dat alleen een transcendente dimensie van de ’revolutie’ tot een rechtvaardiger wereld kan leiden, waar eeuwige vrede heerst. Het gaat in feite niet om een revolutie, maar om een renaissance. We kunnen dit een spirituele renaissance noemen. Kan de massa hiervoor geïnspireerd worden?
Om die transcendente dimensie te verduidelijken maak ik een onderscheid tussen vrede op rationele gronden en vrede op ethische gronden. In het eerste geval is vrede het einde van de oorlog. In dit geval zou er een gerechtvaardigde oorlog zijn, namelijk een oorlog die tot vrede leidt. Deze vrede is altijd van tijdelijke aard omdat rationeel gezien slechts objectieve en relatieve (materialistische) criteria worden gehanteerd om tot vrede tussen de mensen te komen.
Vrede is dan een zeker evenwicht dat echter verbroken kan worden, wat leidt tot een nieuwe oorlog. De geschiedenis van de mensheid heeft tot nog toe deze cyclus gevolgd. Het huidige evenwicht zal worden doorbroken zodra nieuwe rampen velen zullen teisteren of de koopkracht al te drastisch wordt aangetast. Dan is het gauw gedaan met de opvang van asielzoekers en uiteindelijk met de multiculturele samenleving.
Vrede op ethische gronden is gebaseerd op ons besef dat we voor de anderen verantwoordelijk zijn. Dit laatste is een absolute en universele norm. Zoals de ouders hun kind onvoorwaardelijk en onbaatzuchtig liefhebben en zich 24 uur per dag voor het kind verantwoordelijk voelen, zou kunnen we in een ethisch geïnspireerde samenleving ons evenzeer onbaatzuchtig en onvoorwaardelijk voor de anderen verantwoordelijk voelen.
Dat gaat zover dat volgens Levinas “we bereid zijn het brood uit onze mond aan de Ander te geven”. Hier heeft niet meer het materialistisch geluk de prioriteit, maar het lot van de anderen. Economie bijvoorbeeld heeft dan niet meer tot doel zelfverrijking, maar is een middel om de armoede en de miserie uit de wereld te helpen.
Er is geen politieke partij die het aandurft zo’n prioriteit in het partijprogramma op te nemen. Dat is de reden waarom het CDA in wezen niet meer christelijk is, D66 ‘een vrij leven wil voor iedereen’’, de VVD streeft naar ‘een land waarin je in vrijheid kunt zijn wie je bent’ en alle regeringspartijen gelijk zijn in kleurloosheid. Voor de bühne beklemtonen alle partijen uiteraard gelijke kansen voor iedereen en zorg voor de zwakkeren onder ons, maar als puntje bij paaltje komt gaat het om de koopkracht van de individuen. Wie daar onvoldoende aandacht aan besteed wordt in de volgende verkiezingen afgemaakt.
Ouders zijn best bereid om het brood uit hun mond aan het kind te geven. Misschien willen de burgers het ook voor diegenen om wie ze geven en met wie ze zich verbonden voelen. Maar politiek gezien is het onhaalbaar zoiets van de burgers of van de landen te verwachten. Desondanks stevenen we in deze eeuw naar een door de mens veroorzaakte apocalyps zolang de koopkracht (het materialisme) en de individuele vrijheid de einddoelen blijven. Facebook, Twitter, Tiktok en een leger influencers zetten mensen aan tot kopen en kopen.
Is een ommekeer mogelijk waardoor we onze vrijheid benutten om onze verantwoordelijkheid voor anderen op te nemen en waarbij we wat we bezitten en verdienen als een middel zien om die verantwoordelijkheid concrete vorm te geven? Deze vraag stellen is al absurd. We zitten nu eenmaal gevangen in wat Heidegger noemt ‘de verduistering van het ’men’’. Die verduistering is volgens deze filosoof er oorzaak van dat de mensen geen inzicht meer hebben in de zin van hun eigenste zijn. Het ‘men’ neemt de mens zijn verantwoordelijkheid uit handen. De meeste mensen zijn niet in staat het alledaagse lege gepraat van het ’men’ te doorbreken, waardoor ze niet openstaan voor de transcendente dimensie van het menselijk bestaan.
Kan die verduistering ooit doorbroken worden? Alleen wie ziende blind is ontkent dat de wereld meer en meer een hel aan het worden is. Moeten er apocalyptische gebeurtenissen plaatsvinden, – in sommige delen van de wereld zijn ze er al -, om de mensen tot inkeer te brengen? Of moet er een profeet opstaan die het licht doet zien? Dit zijn zinloze speculaties want ze zeggen niets over de individuele verantwoordelijkheid van ons allemaal. We kunnen de ommekeer of een spirituele renaissance niet verwachten van politieke partijen of van nationale en internationale organisaties want die vertegenwoordigen het lege en anonieme ’men’.
Misschien is het heel simpel en ligt de oplossing in de vraag die we elke dag wel honderd keer aan onszelf moeten stellen: ‘Wat is de zin van wat ik doe?’ Of: ‘Hoe kan ik wat ik doe verantwoorden?’. Dat de zin uiteindelijk ligt in ons persoonlijk antwoord op het appèl van het transcendente, dat wat buiten de objectieve wereld ligt, komt dan misschien vanzelf naar boven. Dat appèl is noch rationeel, noch een natuurwet, maar de absurde oproep het brood uit onze mond aan de ander te geven. Wat elke ouder trouwens doet en elke mens die een ander waarlijk liefheeft.
Het resultaat zal zijn dat de wereld geen hel wordt met een strijd van allen tegen allen, maar een paradijs dat Karl Marx niet goed had begrepen.
Lees ook van Juliaan van Acker:
