Jarenlang stimuleerde de rijksoverheid het zelfstandig ondernemerschap met mooie woorden en fiscale prikkels. Dat veranderde tijdens de crisis. Toen werd de zzp’er voor het ministerie van financiën vooral een kostenpost.
Laat de ondernemer ondernemen, ook de zzp’er. Dat leek jarenlang het adagium in Den Haag. Met het aanbreken van de crisis wil het kabinet ondernemersfaciliteiten beperken. Eigenlijk wil het kabinet ook minder zelfstandigen. Dat scheelt namelijk zelfstandigenaftrek.
Het afschaffen van de zelfstandigenaftrek van (nu 7280 euro per zelfstandige) staat helder verwoord in het belastingplan uit 2012: 500 miljoen euro zou die afschaffing moeten opleveren. Maar het plan werd in 2013 alweer ingetrokken na forse protesten van zzp’ers. Eerst ging er 200 miljoen vanaf en daarna weer 300. Regeringspartijen VVD en PvdA moesten deze kabinetsperiode flink bezuinigen en de belastingopbrengst moet worden verhoogd.
Een jaar later kwam het kabinet bij de begroting met de aanpak van schijnzelfstandigheid. Dat gaat om mensen die eigenlijk als werknemer gezien zou moeten worden. Dat moest 100 miljoen opleveren. Hoe groot het probleem is, is niet duidelijk, maar zelfstandigenorganisaties gaan uit van enkele procenten van alle zelfstandigen. Een van de discussiepunten is een nieuwe verklaring arbeidsrelaties (VAR) waarmee de ondernemer en opdrachtgever aantonen dat de leverancier echt ondernemer is. Het kabinetsvoorstel dat forse administratieve lasten mee zou brengen, is gekraakt door zzp-organisaties en de Raad van State die zich op 26 juni 2014 afvroeg welk probleem staatsecretaris Wiebes nu precies wilde oplossen.
Toch is de animositeit tussen zzp’er en overheid een recent verschijnsel. In de jaren negentig kwam de term zelfstandige nog nauwelijks voor in de Miljoenennota’s. In 2005 werd de zelfstandigenaftrek zelfs verhoogd. In de 2007 volgde de mkb-winstvrijstelling omdat het kabinet de lasten voor ondernemers wilde verlichten. In 2010 uitte het kabinet wel haar zorgen over de tanende orderportefeuille voor zelfstandigen. Tegelijk stelde het kabinet dat voor hen de bijstand als vangnet gold. maar het jaar daarop volgde lof dat zij de klap van de werkloosheid opvingen. Kortom, de zzp’er is de kip met de gouden eieren.
Inmiddels is het 2015 en zijn de bewindslieden niet meer zo duidelijk over hun kijk op de zzp’er. Enerzijds wijzen ze op de bijdrage aan werkgelegenheid en innovatie die de zzp’er levert. Anderzijds wijst het kabinet ook expliciet op de bedreigingen. Lang niet alle zzp’ers zetten bijvoorbeeld geld opzij voor hun pensioen. Ook de belastinginkomsten blijven volgens het kabinet achter: waar de zelfstandige 8 procent belasting betaalt, is dat voor werknemers 24 procent. Tegelijkertijd kunnen werkloze zzp’ers wel een beroep doen op bijstand die uit de collectieve middelen wordt betaald. Daarmee bekritiseert het kabinet het beroep op het vangnet dat in 2010 nog als vanzelfsprekend werd geacht.
Een andere doorn in het oog van het kabinet is dat de Nederlandse zzp’er naar internationale maatstaven vaak zzp’er blijft en geen personeel aanneemt, een kritische noot bij de al te optimistische verwachtingen van hun bijdrage aan de werkgelegenheid. Werkgeversorganisaties en zzp-organisaties denken hier overigens anders over. Zij wijzen er op dat de zelfstandige aan het werk blijft juist dankzij zijn of haar werk als zelfstandige. Zzp-organisaties wezen de regering er bovendien op dat het overheidsbeleid de groei van het aantal zzp’ers juist in de hand werkt. Zo mag vanaf 2015 een flexmedewerker nog maar twee jaar in plaats van drie jaar voor dezelfde werkgever werken. Dat schroeft de vraag naar flexibel personeel alleen maar op, zegt ZZP Nederland.
Samenvattend kan gezegd worden dat er argumenten worden gezocht om de groep zzp’ers nu te beperken. Gewezen wordt op de fiscale maatregelen zoals de zelfstandigenaftrek die 41 jaar als stimulans is gezien en nu als onrechtvaardig cadeautje wordt betiteld. Tientallen jaren moedigde de overheid ondernemerschap aan.
Toen het goed ging, werd de zzp’er gezien als kip met gouden eieren. Voor negatieve effecten als armoede was zelden aandacht. Pas in 2015 kwamen kansen en bedreigingen uitgebreid voor het voetlicht, in combinatie met flinke bezuinigingsplannen. Maar toen was het kabinet al drie jaar bezig met maatregelen – vanaf het begin van het PvdA/VVD kabinet.
Ook andere invloedrijke instituten zijn zich de laatste jaren met de discussie rond de zzp’er gaan bemoeien. Dat maakt het issue salient. Minister Donner (CDA) van sociale zaken en werkgelegenheid vroeg de SER in 2009 om advies. Hij vroeg zich af wat de overheid aan moest met het groeiende leger zelfstandigen dat toen al uit meer dan een half miljoen zzp’ers bestond. De SER riep in haar advies op tot duidelijkheid. Er moesten heldere regels komen die bepaalden wie wel en wie geen ondernemer is.
Het vormde de start van een hevige discussie over de zelfstandige. Het CPB deed in 2012 een duit in het zakje door te stellen dat de huidige zelfstandigenaftrek niets meer dan een cadeautje is en dus onverdedigbaar. Daarop volgden de adviezen van de commissie Van Dijkhuizen over de belastingstelselherziening waarin ook gepleit wordt voor vermindering en winstafhankelijkheid van de zelfstandigenaftrek. Door het werk van de commissie kwam de discussie over de zelfstandigenaftrek hoog op de politieke agenda te staan. De media werken daar in ieder geval aan mee, zegt Josien van Breda van FNV Zelfstandigen. “Journalisten bellen vaak met de vraag voor een zielige zzp’er. Het inhoudelijke verhaal, dat vinden hun redacties ingewikkeld.”
De zzp’er kwam in een periode van economische storm zo in het vizier van het ministerie van financiën. Het ministerie van sociale zaken en de SER gingen al voor, toen hun aantal groeide. Het kabinet lijkt nu vast besloten de groep zzp’ers te verkleinen, en gaat daarbij voortvarend te werk. Eerst door de zelfstandigenaftrek na 41 jaar aan te tasten, en vervolgens door de schijnzelfstandigheid als breed probleem aan te merken.
Vermeend: ZZP’ers horen ook bij de banenmotor van Nederland – Minder fiscale lasten voor meer banen
‘Schijnzelfstandigheid’ steeds vaker als migratieprobleem gezien – Twee visies vertroebelen discussie
Het onderzoek ZZP’ers: Markvernieuwers of marktverziekers werd uitgevoerd door Geert Jan Hahn, Gepko Hahn, Gyurka Jansen, Jolanda Breur, Nick Kivits, Rebke Klokke (fotografie) en Simon Trommel, met Pierre Spaninks als hoofdredacteur.
Het startkapitaal van 5000 euro dat voor dit project nodig was, is binnen enkele weken via het platform voor onderzoeksjournalistiek Yournalism.nl bij elkaar gebracht door meer dan 250 donateurs.
De volledige resultaten verschijnen binnenkort als e-boek. TPO brengt de komende tijd alvast een serie voorpublicaties.
