Dit is een repost, behorende bij dit nieuwsbericht.
“Alles wat met de nasleep van de ramp te maken heeft ligt hypergevoelig, en elke vermeende misstap wordt door de media gretig opgehyped”, schreef de wetenschapsredactie van de NPO op 28 april ietwat kwezelachtig over het volksgericht dat fysisch antropoloog George Maat was overkomen. Maar het was wel precies wat er gebeurd was.
Het begon allemaal met een lezing van de Leidse hoogleraar over de identificatie van stoffelijke resten van slachtoffers van de ramp met vlucht MH17. Meer dan een week gebeurde er daarna niets, maar toen RTL-Nieuws er eenmaal schande van sprak, werd Maat binnen een vloek en een zucht uit het identificatieteam gezet en publiekelijk op de mestkar rondgereden, ontpopte EO-ethicus Theo Boer zich als judas en bewees Minister van Veiligheid en Justitie Van der Steur definitief een maatje te klein te zijn voor zijn betrekking.
Maat was door MSV Santé, de vereniging van studenten gezondheidswetenschappen van de Universiteit van Maastricht, uitgenodigd om in april een lezing te komen houden, die de vereniging op 23 maart als volgt op haar Facebookpagina aankondigde:
“Donderdag 9 april van 16:00-18:00: Prof. Dr. George Maat zal een lezing geven over hoe de identificatie van een slachtoffer van de MH17-ramp verloopt. Ook hierover zal verdere informatie nog volgen”
Uit die eerste aankondiging blijkt aan de ene kant niet of het om een besloten bijeenkomst ging of niet. Maat zal daar ook niet echt bij hebben stilgestaan, want die onduidelijkheid is normaal. Universitaire lezingenbijeenkomsten zijn niet geheim en ook geen commerciële concerten van Nick en Simon of voorstellingen van Youp van ’t Hek, waar mannen met oortjes gatecrashers buiten de deur houden. Soms zijn ze uitdrukkelijk voor een breed publiek bedoeld, zoals de lezingen binnen het Studium Generale, maar meestal zijn ze gericht op een publiek van vakgenoten en studenten, en voor echte buitenstaanders zo onbegrijpelijk en onaantrekkelijk, dat er zelden een komt opdagen.
Aan de andere kant zijn serieuze belangstellenden van buiten het eigen vakgebied vrijwel altijd welkom, ook hele en halve leken, want openbaarheid is een even vanzelfsprekende als noodzakelijke universitaire traditie. De mensen die na november 1859 in drommen naar Darwins lezingen over zijn evolutietheorie kwamen luisteren, hadden voor een aanzienlijk deel niet of nauwelijks verstand van biologie. Maar ze werden daar wel wijzer en creëerden met zijn allen, leek en specialist, het draagvlak waarop de moderne levenswetenschappen zich konden gaan ontwikkelen, tot en met de technieken die nu de identificatie van slachtoffers van vlucht MH17 mogelijk maken.
Maat is zich zeker scherp bewust van het belang van openheid, niet alleen voor de voortgang van de wetenschap zelf, maar ook om het maatschappelijk draagvlak in stand te houden voor al het duistere en vaak dure gepruts in kamertjes en laboratoria dat onderzoek heet. Hij is niet voor niets hoofd van Barge’s Anthropologica, een bij de Leidse universiteit ondergebrachte instelling die het voortbestaan en de ontwikkeling van zijn vak moet bevorderen. Bovendien heeft elke wetenschapper de plicht om zich tegenover de maatschappij te verduidelijken en te verantwoorden – onze regering laat geen gelegenheid onbenut om daar indringend op te hameren.
Misschien hadden MSV Santé en ook Maat er beter bij stil moeten staan dat het ‘hypergevoelige’ onderwerp MH17 een meer dan normale aantrekkingskracht zou hebben op ongezonde sensatiezoekers. Daarvan bleek er onder de 150 toehoorders in de zaal in elk geval één te zijn, een journalist van RTL-Nieuws die de lezing opblies tot een kwestie van nationaal belang en verraad aan de nabestaanden, en Maat als een gewetenloze professor Sickbock neerzette.
Dit is niet een gemakkelijke truc om de boodschapper de schuld te geven. Wie even nadenkt beseft dat hier geen grove misstand viel te onthullen. De journalist zag alleen een uitgelezen kans om met veel kabaal een welwillende specialist pootje te lichten die op verschillende manieren actief zijn steentje bijdroeg aan het algemeen belang. Alles voor de kijkcijfers!
Aldus geschiedde. Tien dagen na de lezing stak na uitzending van de RTL Nieuws-reportage alsnog een storm van verontwaardiging op over de professor, aan wie drie dingen verweten werden: Hij had voor zijn beurt gepraat over zaken waar hij niet over ging, hij had zijn beroepsgeheim geschonden en hij was op de tenen van de nabestaanden gaan staan. Maar was dat allemaal wel zo, en rechtvaardigde het de ongemeen harde manier waarop Maat de maat werd genomen?
Wie uit komt leggen hoe het identificeren van een stoffelijk overschot in zijn werk gaat, ontkomt er niet aan daarvan het nodige te laten zien – het gaat immers niet over CSI-flauwekul. Dat deed Maat dus. Hij toonde onder meer foto’s van menselijke resten die bij het identificatieproces gebruikt waren. Die zouden strikt geheim zijn, omdat ze deel uitmaken van een lopend gerechtelijk onderzoek. Dat kan een formeel argument zijn, maar welk reëel opsporingsdoel kon die geheimhouding eigenlijk dienen? Maat gaf de foto’s ook niet aan zijn publiek mee, hij liet ze slechts zien in het kader van zijn betoog. Als instructiemateriaal, en daar is in beginsel niets mis mee. Tegen zulk gebruik moeten ook zo min mogelijk belemmeringen worden opgeworpen, dat geeft alleen maar geheimzinnigdoenerij en biedt kansen aan functionarissen die van alles liefst onder de pet houden – en dat is een groot en reëel gevaar voor ons allemaal.
Maat werd verder zwaar aangerekend dat hij over het gebeurde sprak als “een aanslag met een raket”. Voor een lid van het officiële identificatieteam was dat beslist onhandig. Maar het is wél waar zo goed als iedereen informeel van overtuigd is en Maat stond daar niet als vertegenwoordiger van de regering, maar als docent die moet aansluiten bij de belevingswereld van zijn gehoor.
Sterker nog, hij zou er vast en zeker punten mee gescoord hebben bij de nabestaanden, voor wie de kousenvoetendans die Den Haag nu al vele maanden rond de hete brei uitvoert zo langzamerhand behoorlijk schrijnend moet zijn. Kan iemand nu eindelijk eens gewoon zeggen dat hun dierbaren door een stelletje klootzakken zijn omgebracht? Ook dat helpt bij het bereiken van de afdoening en afsluiting die de zin is van een rouwproces.
Toen Maat al suizebollend in de touwen hing, zag de van zijn optredens in EO-programma’s bekende ethicus Theo Boer zijn kans schoon om ook nog een schop uit te delen aan de gevallen coryfee. Per ingezonden brief in NRC Handelsblad – dus op eigen initiatief – piepte hij dapper dat Maat “door het tonen van beelden van slachtoffers” voldeed aan “geen van de eeuwenoude voorwaarden die schending van het beroepsgeheim onvermijdelijk en mogelijk maken.”
Dat is een rare volgorde van zeggen, want iets moet toch echt eerst mogelijk zijn voordat het onvermijdelijk kan worden. Bedenkelijker is het dat Boer ten onrechte doet of het vanzelf spreekt dat Maat aan een beroepsgeheim gebonden was.
En dat is niet de enige valsigheid in Boers briefje. De frase “beelden van slachtoffers” suggereert dat Maat duidelijk herkenbare personen liet zien, maar dat deed Maat natuurlijk niet. De delen uit het transcript van de lezing die ik op de site van RTL gezien heb, zijn geen kattenpis en soms ronduit cru. Dat is nu eenmaal inherent aan het onderwerp. Maar voor zover ik kon nagaan, miszegt Maat niets.
Terug naar de kern: dat beroepsgeheim dat Maat zou hebben geschonden. Boer bedoelt het medisch beroepsgeheim. Daarvoor is ten eerste van belang dat Maat, die wel medicus is, niet als dokter voor het identificatieteam werkte, maar als fysisch antropoloog. Het lijkt misschien flauw, maar omdat dat geen medisch beroep is, geldt er dus ook geen medisch beroepsgeheim.
Maar het beroepsgeheim is ook om inhoudelijke redenen niet aan de orde. Uit de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (BIG) en boek 7 van het Burgerlijk Wetboek blijkt duidelijk dat het beroepsgeheim onderdeel is van een behandelovereenkomst tussen een zorgverlener en iemand die medische hulp nodig heeft. Maar doden gaan actief noch passief een behandelovereenkomst aan, hebben geen zorg of hulp nodig en krijgen die dus ook niet. Alles wat er gebeurt, is dat de gevonden resten van de MH17-slachtoffers worden gekoppeld aan een naam op de passagierslijst.
En nee, er is ook geen sprake van schending van hun privacy. De Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp) gaat over de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van natuurlijke personen. Doden zijn geen natuurlijke personen en hun is geen levenssfeer gegeven. Dat is nu net wat dood zijn betekent: je doet niet meer mee en je hebt geen rechten meer. De enige manier waarop je je over het graf heen kunt laten gelden, is door je bij leven opgestelde testament, en dat is maar goed ook.
Aan het eind van zijn brief beweert Boer ook nog dat hij zich baseert op het volledige transcript van de lezing en voegt daaraan toe: “Gelukkig heeft RTL dat niet vrijgegeven.”
Hoezo gelukkig? Wie denkt deze Boer wel dat hij is dat hij mag bepalen waar het gewone volk te dom voor is? God in hoogsteigen persoon? En waarom verzwijgt hij dat de “sappigste” stukken op de hierboven al genoemde website van RTL voor iedereen te lezen staan?
Nog verwerpelijker dan de judasstreek van Boer is het horkerige optreden van minister Ard van der Steur, die Maat a bout portant schorste en een dag later uit het identificatieteam zette, waarbij hij ten overstaan van heel het land Maats optreden “buitengewoon ongepast en onsmakelijk” noemde. Het zal je toch door zo’n groentje van een minister gezegd worden. De schade voor Maat is enorm, maar die voor de maatschappij mogelijk nog groter. Andere waardevolle en zeldzame vakmensen die in moeilijke gevallen aan Van der Steurs ministerie hun medewerking verlenen, zullen zich immers de onderliggende boodschap terdege in de oren geknoopt hebben: pas op, die man laat je vallen als een baksteen zodra de nationale onderbuik ook maar even borrelt, en trapt nog na ook.
Zo mogelijk nog bonter maakte Van der Steur het door te verordonneren dat zelfs vakgenoten elkaar bij lezingen alleen nog foto’s mogen laten zien na toestemming van de nabestaanden. Waar haalt hij dat nu toch vandaan? Wat voor zin heeft dat? Met alle respect en begrip voor wat hen is overkomen, het lot van de nabestaanden van de ramp met de MH17 is niet wezenlijk anders dan dat van al diegenen die dierbaren verliezen bij een noodlottig verkeersongeluk – even zinloos, even willekeurig en even moeilijk te verkroppen. De sfeer van bijna religieuze eerbied die inmiddels ontstaan is rond ‘de nabestaanden’ doet niemand goed, ook henzelf niet.
Het is heel goed te begrijpen dat de Stichting vliegramp MH17 stelt dat ‘de reportage’ – dat treft dus in eerste instantie RTL en niet Maat – “enorm veel verdriet onder nabestaanden” heeft veroorzaakt. Maar niet dat het “onacceptabel is dat er uitspraken over en beelden van slachtoffers worden gecommuniceerd” en dat “de stichting Vliegramp MH17 verwacht van de Rijksoverheid dat er passende maatregelingen worden getroffen”.
Nabestaanden van welk drama ook hebben geen auteursrecht op het gebeurde, noch op de verslagen en beelden die daarvan gemaakt worden. Ze hebben wel recht op compassie en op een zo goed mogelijke afhandeling van het gebeuren. Daar draagt een minister die zich laat sturen door de nationale onderbuik niet toe bij.
