Het is inmiddels een bekende schrikreactie. De dader van een terroristische aanslag wegzetten als eenzame gek en fundamentalist, omdat hij misschien wel akelig dicht komt bij het beeld van een alledaags lid van onze eigen maatschappij. Ieder argument van Anders Breivik wordt aangevuld door de media en het publiek met de gedachte dat het slechts de woorden van een eenling zijn, maar is dat wel terecht en zien we daarmee een aantal verbanden niet behoorlijk over het hoofd?
Vier factoren
Experts op het gebied van contraterrorisme stellen namelijk dat vier factoren een sleutelrol spelen in de aanslagen door eenlingen of kleine cellen. De dader voert een innerlijke tweestrijd tussen gevoel en verstand, hij is gebrutaliseerd door traumatische ervaringen in het verleden, hij voelt zich direct slachtoffer van beleid of gebeurtenis en doet aan zelfhypnose op basis van de eerste drie factoren.
Direct toegepast op Breivik zien en horen we zijn koelbloedige afweging tussen doel en middelen, tussen het belang van zijn daad en het verdriet van zijn moeder en tussen de militante fundamentalist en de fanatieke speler van computerspelletjes met een IT-bedrijfje. Hij is emotioneel zwak door het verbroken contact met zijn vader, aanvaringen met Noorse justitie en wisselend succes van zijn zaken. Hij voelt zich slachtoffer van toenemende sociaal-democratie, want hij verafschuwt de instroom van buitenlanders en vindt dat de Noorse cultuur verloren gaat.
Zijn zelfhypnose is evident, want het extreem gewelddadige en koelbloedige karakter van de Utoya-fase van de aanslag is bijzonder. Hij zal niet de enige Noor zijn die het beleid van premier Stoltenberg en de sociaal-democraten vreselijk vindt, maar niemand anders dan hij kwam in die situatie tot zo’n daad. Toch bewijst dat geenszins dat Breivik een eenling is en dat het hierbij zal blijven, want de eerder genoemde reeks van factoren zijn toepasbaar op andere aanslagen.
Oklahoma City
Zo bewijst Timothy McVeigh het gelijk van de theorie. Een succesvolle scholier, maar slachtoffer van pesterijen en emotioneel verzwakt door zijn opvoeding in een gebroken gezin. Hevig gebrutaliseerd door zijn taak als wapenkenner en sluipschutter in Irak. De interesse in wapens die blijft, maar gaat plots gepaard met afkeer van het Amerikaanse buitenlandbeleid. Hij voelt zich slachtoffer van die oorlog, maar begint na het lezen van ultranationalistische literatuur ook steeds meer te geloven dat de overheid zich keert tegen persoonlijke vrijheid en de pursuit of happiness.
Het ultieme bewijst volgt voor McVeigh als hij afreist naar Waco, Texas, waar op dat moment de belegering van de Branch Davidians sekte bezig is. Die belegering eindigt in een bloedbad, want sekteleider David Koresh – beschuldigd van onder meer ontvoering, pedofilie en verboden wapenbezit – sluit zijn leden op en steekt hun kerk en woonvertrekken in brand. 74 mensen komen daarbij om het leven en McVeigh geeft niet Koresh de schuld, maar de overheidsdiensten die de sekte wilden stoppen.
Exact twee jaar na Waco pleegt McVeigh zijn aanslag. 169 mensen, waaronder 19 peuters, komen om het leven als hij met een autobom in Oklahoma City een overheidskantoor opblaast. Het pand huisvest onder meer de diensten die in Waco de belegering uitvoerden, maar ook de diensten die eerder ultranationalist en wapenfanaat Randy Weaver om het leven brachten bij het incident in Ruby Ridge. McVeigh zal later toegeven voor hen op te zijn gekomen.
Trend
Twee eenlingen met vergelijkbare aanslagen maakt echter nog geen trend, ondanks dat ook beiden op vergelijkbare wijze hun rechtszaak als podium gebruiken. Net als Breivik deed McVeigh verwoedde pogingen om zo normaal mogelijk over te komen. Hij speelde de overtuigd christen bij conservatieve media, prees wetenschap bij liberale media en at een bekend ijskoekje als laatste maaltijd op death row.
Toch zag de FBI verbanden en die leiden ons naar meer recente incidenten. McVeigh droeg namelijk de roman The Turner Diaries aan als een motief. Die fictieve roman beschrijft de autobomaanslag op een overheidsgebouw in Washington D.C. door een ultranationalist, die verdere maatschappelijke overheidsinmenging wil overkomen. De auteur van dit boek blijkt de voorzitter van de extreem-rechtse National Alliance te zijn. Hij is inmiddels overleden, maar in 2011 linkte de FBI deze beweging nog aan de dader van de verijdelde bomaanslag op de Martin Luther King parade in Spokane, Washington.
Tevens wordt deze beweging gelinkt aan Eric Rudolph, die in 1996 een voor twee mensen fatale bomaanslag pleegde in het Olympic Park tijdens de spelen in Atlanta. Veel experts halen ook Ted ‘Unabomber’ Kaczynski naar voren, die – geheel los van verdere bewegingen – drie mensen doodde en ruim twintig mensen verwondde met een jarenlange reeks van bomaanslagen op universiteiten. Hij vond zichzelf slachtoffer van een psychologisch experiment dat hij had ondergaan tijdens zijn studietijd aan Harvard.
Pijnlijk voor Europa
Hoe pijnlijk het ook is voor de Europese samenleving, Anders Breivik mag dan wel – voor zover wij weten – geopereerd hebben als eenling, hij maakt deel uit van een trend van ultranationalistische aanslagen die voor het eerst Europa heeft bereikt. Dat is overigens, als we antigouvernementele aanslagen als die van de IRA en ETA buiten beschouwing laten. Net als met 11 september en de aanslagen in Madrid en Londen hadden de Verenigde Staten er simpelweg eerder mee te maken. Dat is een treurige conclusie om te trekken, ruim een jaar na deelname aan de cursus over de dynamiek van politiek geweld aan de Universiteit Utrecht. Als afsluiting daarvan deed ik een uitgebreid onderzoek over Timothy McVeigh en concludeerde dat hij het meest uitzonderlijke geval was binnen een grotere groep ultranationalisten, die opereren onder een paraplu van extreme literatuur, verborgen internetnetwerken en geheime bijeenkomsten.
Slechts het meest geschikt
“[McVeigh] was de extremist die verder ging dan gelijkgestemden, omdat zijn persoonlijke levenservaring en kennis hem daarvoor het meest of misschien wel als enige geschikt maakten”, schreef ik. “Het is daarom dan ook de vraag wat er in de toekomst kan gebeuren als onvrede en extremisme toeneemt.” Het antwoord kwam slechts enkele maanden later en niet bepaald waar ook maar iemand het verwacht had.
Dat onderzoek sloot ik toen af met de volgende zin, waarin de nadruk ligt op het woord eenzaam, niet het woord gek, want “dat Timothy McVeigh geen eenzame gek was, is (…) een ongemakkelijke gedachte.”
Voel je in de toekomst gerust zo vrij om slechts een andere naam in te vullen.
Jules Zane mag zich sinds kort historicus noemen en verslaat in zijn vrije tijd Amerikaanse sporten voor SportAmerika.nl
