De Eerste Kamer schafte deze week het raadgevend referendum af. Vrijwel meteen kwam de Raad voor het Openbaar Bestuur met ‘een signalement’, een soort essay over de mogelijkheden van burgers om invloed uit te oefenen op de nationale politiek, gegeven het feit dat het referendum niet meer bestaat. Deze Raad is een semi-pretentieuze adviesclub van wat hoogleraren en hoge bestuurders die probeert wijze dingen te zeggen over de inrichting van het openbaar bestuur. De leden adviseren zowel de Tweede en Eerste Kamer als de ministeries.
De Raad schrijft geen standpunt over de intrekking van het referendum te willen innemen. Tja, het referendum is net afgeschaft dus dit zou sowieso betrekkelijk laat zijn. Hoe laf dat is, zien we als we dit essay lezen. U raadt het nooit: de Raad constateert dat het moeilijk is op nationaal niveau de betrokkenheid en participatie van burgers te organiseren. De politiek op nationaal niveau heeft het daar moeilijk mee. Daarom kijkt de raad naar drie alternatieven voor het referendum: hoe kan de burger toch zijn invloed op de nationale politiek uitoefenen? Laten we ze eens bekijken.
Het eerste middel is internetconsultatie. Dit middel bestaat sinds 2009 maar niemand heeft er ooit van gehoord. Burgers en organisaties kunnen via een website kennis nemen van nieuwe voorstellen voor wet- en regelgeving. Het middel bestond eerst als experiment, maar inmiddels wordt nieuwe wetgeving standaard via deze website beschikbaar gemaakt. Burgers kunnen deze wetsvoorstellen lezen en er feedback op geven.
Er is onderzoek gedaan naar de effectiviteit van internetconsultatie. Wat blijkt? Hoewel het aantal consultaties is toegenomen is de deelname per consultatie juist niet toegenomen. Op meer dan de helft van de consultaties komen niet meer dan vijf (!) reacties. De bekendheid ervan laat te wensen over en de mensen die eraan meedoen zijn zonder uitzondering hoog opgeleid. Wat gek zeg, laag opgeleiden (en verreweg de meeste hoog opgeleiden) hebben totaal geen zin om in hun vrije tijd gortdroge wetsteksten te becommentariëren.
Het burgerinitiatief bestaat al sinds 2006. Met dit middel kunnen burgers een onderwerp op de agenda van de Tweede Kamer plaatsen. Daarvoor moeten ze 40.000 handtekeningen ophalen. Er zijn een aantal vereisten. Zo mag het initiatief niet over belastingen gaan en mag het onderwerp niet gaan over iets waar de Tweede Kamer de afgelopen twee jaar al regels over heeft opgesteld. Het bekendste voorbeeld is Uit vrije wil over stervenshulp bij voltooid leven.
Wat blijkt? Burgerinitiatieven komen in de praktijk nauwelijks voor. Er worden per jaar gemiddeld twee burgerinitiatieven ingediend waarvan er vervolgens eentje niet ontvankelijk wordt verklaard vanwege de ‘twee jaar regel’. Over de achtergrond van de indieners van dit soort initiatieven is niets te zeggen, maar wel dat deze initiatieven nauwelijks tot maatschappelijk debat leiden. De meeste mensen komen er dus nooit achter dat er überhaupt zo’n initiatief heeft plaatsgevonden.
Tot slot vindt de Raad burgerfora interessant. In 2006 was er een nationale conventie over het kiesstelsel die met veel aplomb werd aangekondigd. De conventie produceerde een advies wat vrijwel direct in de prullenbak belandde. Er zijn sindsdien pogingen gedaan om deze procedure met andere onderwerpen te herhalen. Steeds gaat het om een groep burgers die door de overheid wordt uitgenodigd om mee te doen aan een traject om tot een gedragen advies te komen.
Het idee van burgerfora is dat ze een afspiegeling van de bevolking zijn. Wat blijkt? De deelnemers zijn dat in de praktijk niet. Er doen vooral hoger opgeleiden en politiek geïnteresseerden aan mee. Het bereik van dit soort fora is zeer beperkt, want er worden meestal per traject maar een man of honderd voor uitgenodigd. De rest van de bevolking merkt er dus niks van.
Zo gaat dat dus. Hoewel de democratie met de afschaffing van het referendum niet helemaal ten onder is gegaan, is er wel een middel verdwenen wat tot een aanzienlijke hoeveelheid maatschappelijk debat leidde, waar relatief veel hoog- en laag opgeleide burgers aan mee deden en wat bij de Sleepwet vervolgens ook nog inhoudelijke gevolgen had.
De Raad voor het Openbaar Bestuur laat feilloos zien dat al die andere middelen vele malen slechter scoren dan het referendum: burgers vragen zich bij al die alternatieve middelen af wat er met hun inbreng gebeurt, het zijn middelen voor hoger opgeleiden en het bereik is steeds heel beperkt. Het referendum scoort op al die punten veel beter, maar deze laffe overheidsadviesclub vertikt het om hier de conclusie aan te verbinden dat de afschaffing bespottelijk en contraproductief is.
Gelukkig heeft de gewone burger geen adviezen als deze nodig om te zien dat participatievormen die niemand kent, geen zin hebben. Het referendum wel. De roep om referenda zal de komende jaren dus zeker niet verstommen. Alternatieven zijn er niet.
