Tweehonderd miljoen, voor de komende acht jaar. Dat gaan we met z’n allen besteden aan de bestrijding van de ziekte van alzheimer. De helft moet komen van het bedrijfsleven, de andere helft van de overheid en nog wat fondsen. Minister Schipper heeft voor de komende drie jaar alvast 32 miljoen beloofd. Voor wat officieel het ‘Deltaplan dementie’ is gaan heten. Want zonder grote woorden bereik je niks in Den Haag.
Als het om grote woorden gaat, kun je uitstekend terecht bij Philip Scheltens, directeur van het Alzheimercentrum van het VUmc. ‘We staan voor een nationale ramp,’ waarschuwt hij in een interview in de Volkskrant (4 april). Scheltens voorspelt dat er zo tegen 2040 ruim een half miljoen dementiepatiënten zullen zijn. Frankrijk, Duitsland en Engeland besteden er al miljoenen aan, maar ons land liep in zijn ogen hopeloos achter. De politiek heeft ‘absoluut’ zitten slapen. Gelukkig krijgt Scheltens nu dus ook zijn miljoenen. En hij is een gedreven man: ‘De genezing, daar ga ik voor.’ Al zou hij graag nog aan God willen vragen of het wetenschappelijk onderzoek wel op de goede weg zit. ‘Anders verliezen we veel tijd’. En geld, uiteraard.
De interviewers vragen hem ook naar de kritiek op dat Deltaplan, en verwijzen naar een opiniestuk (‘De ziekte van alzheimer bestaat niet’) geschreven door meerdere deskundigen in de NRC van 11 april 2012. Scheltens noemt dat stuk: ‘geen slim verhaal. Zij zeggen: de ziekte van alzheimer bestaat niet, het is een syndroom. Nou, prima. Maar leg de klemtoon dan anders: de ziekte van Alzheimer bestaat niet. Het is een kwaal die zich op verschillende manieren manifesteert. Ik was vooral boos omdat de timing zo slecht was. Juist in die periode was ik bezig mensen te overtuigen van de urgentie van het Deltaplan Dementie.’
Het artikel dreigde, met andere woorden, miljoenen te blokkeren. Maar wat opvalt: Scheltens geeft hier een volstrekt misleidende weergave van dat opinieartikel. Dat alzheimer zich op verschillende manieren manifesteert, weet iedereen. Waar de auteurs op wezen, was dat alzheimer geen heldere, of eenduidige oorzaak heeft. Het wetenschappelijk onderzoek (zoals dat van Scheltens) concentreert zich op het bestrijden van knopen van eiwitvezels (‘tangles’) en afzettingen (‘plaques’) in de bloedvaatjes in de hersenen. Volgens de dominante opvatting zouden die afzettingen de (belangrijkste) oorzaak zijn van Alzheimer. Een verleidelijke gedachte, want plaques kun je zien en bestrijden met chemische middelen, met pillen dus. Dus die theorie, daar ziet de industrie wel brood in. Dat is de enige denkrichting waarbij je de industrie mee kun krijgen, en waar de industrie in wil investeren. Maar klopt die theorie wel? In dat opiniestuk schreven vier onderzoekers:
‘Met uitzondering van de relatief kleine groep mensen die voor hun 65ste jaar dement worden, maken plaques en tangles niet meer het verschil tussen mensen met en zonder dementie. Veel mensen met alzheimerafwijkingen in hun hersenen hebben geen spoor van dementie, en omgekeerd. Geen van de typische alzheimerafwijkingen, plaques en tangles, kunnen voorspellen of er sprake is van dementie. Juist de combinatie met andere vormen van pathologie, vooral vaatschade, leiden tot dementie (…) De onderzoeksresultaten tonen dat de pathologie van alzheimer bij toenemende leeftijd steeds meer synchroon loopt met veroudering. Hiermee vervalt de drijfveer voor demonisering en stigmatisering van deze ziekte.’
Kortom, Alzheimer moet vele oorzaken hebben, vooral vaatschade (waartegen geen pillen kunnen worden gemaakt), en de huidige onderzoek aanpak (gericht op pillen tegen plaques en tangles) is dus zeer waarschijnlijk zinloos. De vier wijzen wat dat betreft op consequent negatieve resultaten van proeven met experimentele geneesmiddelen. Alzheimer is gewoon het effect van veroudering, dat op vele manieren zichtbaar kan worden. Scheltens hoopt deze kritiek onschadelijk te maken door te suggereren dat het om een naamdiscussie gaat, ziekte of syndroom – maar de kritiek is fundamenteel. Scheltens hoeft God niet lastig te vallen: de ingeslagen weg is uiterst verdacht.
En dan is er die spectaculaire groei van het aantal dementen. Daarover schreef wetenschapsjournalist Hans van Maanen een interessante column in de Volkskrant van 19 mei 2012. Hij wees daarin op een recente Rotterdamse studie onder leiding van Monique Breteler, die diezelfde maand in het vakblad Neurology was verschenen. De Rotterdammers hadden twee groepen 55-plussers vergeleken, een uit 1990 en een uit 2000. In de eerste groep waren 6,6 op de duizend mensen dement, in de tweede 4,9. Een opmerkelijke daling. Breteler en medewerkers concluderen dat Alzheimer op z’n retour is, en dat het hele idee van de ‘vloedgolf’ aan dementen de komende decennia, in de prullenbak kan. Van Maanen schrijft:
‘Dementie bij ouderen is veelal het gevolg van vaatschade in de hersenen, en die is op zijn beurt veelal het gevolg van onbehandelde hoge bloeddruk op jonge leeftijd. Sinds de jaren zeventig, tachtig, is iedereen stukken gezonder gaan eten, zijn sigaretten afgezworen, en zijn hart en vaatziekten veel beter te voorkomen en te bestrijden. Het hart en vaatstelsel van de moderne tachtigjarige is veel gezonder, en zijn brein veel hoger opgeleid, dan dat van de tachtigjarige tien jaar geleden. En over tien jaar is dat verschil weer groter. We staan niet aan het begin van een tsunami, we hebben de vloedgolf over ons heen gehad – we zien nog net het staartje van de naoorlogse epidemie van ongezond leven.’
Van Maanen duidde de partijen die zo hard schreeuwen over een vloedgolf, en die roepen om een ‘Deltaplan’, aan als: ‘de alzheimermaffia’. De belangenorganisatie Alzheimer Nederland klaagde daarop bij de hoofdredactie van de Volkskrant dat deze term ‘grievend’ was, maar die concludeerde dat de term ‘maffia’ inmiddels zó ingeburgerd is (denk aan ‘moedermelkmaffia’) dat de alzheimerclub die verbale aantijging best wel kon verdragen.
Er is dus vette kans dat de wetenschap én farma momenteel op het verkeerde paard wedden. En dat die miljoenen straks besteed gaan worden aan een doodlopende onderzoekslijn. En er is grote kans dat die dementie-tsunami nooit zal optreden. Scheltens schrok zich rot toen zijn Weltanschauung in dat opiniestuk onderuit werd gehaald. Den Haag had gemakkelijk kunnen zeggen: laten de deskundigen het eerst maar eens uitvechten. Scheltens: ‘Ik ben heel blij dat dát niet is gebeurd.’
Je bent nu eenmaal directeur van een Alzheimerinstituut, of je bent het niet.
