Wat zou u doen als een buitenstaander een klacht indient tegen een team binnen uw bedrijf? Wanneer dat team van fraude wordt beschuldigd? Een klacht die verregaande gevolgen kan hebben. Je houdt de zaak zorgvuldig onder de pet, formeert een onderzoekscommissie die erin duikt, zet het team op non-actief (en haalt ze uit elkaar), en confronteert ze een voor een met de eerste conclusies van de commissie. Iets dergelijks. Maar wat deed de Utrechtse rector magnificus Bert van der Zwaan toen een Canadese onderzoeker een team van de Universiteit Utrecht (UU) beschuldigde van fraude?
Hij stuurde het mailtje direct door naar één van de verdachte onderzoekers, betrokken bij de gewraakte publicatie, met de vraag wat hij er van zou vinden als er een onderzoek zou worden gestart. En dat met de amicale afsluiting: ‘Laten we dit morgen allemaal nog eens overwegen.”
Echt gebeurd.
Hoe is dit in godsnaam mogelijk, aan een Nederlandse universiteit, na al het gedonder over fraude, en na alle fraaie woorden over wetenschappelijke integriteit? Hoe haalt een rector het in zijn hoofd een verdachte stiekem te tippen, en dan ook nog te vragen wat er moet gebeuren? Hoe beroerd is het gesteld met het bestuurskwaliteit van de UU?
De klacht had betrekking op een artikel in Nature, waarvan Pankaj Dhonukshe de hoofdauteur was. Die werkte inmiddels in Gent. De gewaarschuwde verdachte, Ben Scheres, werkt ondertussen in Wageningen. En Scheres, een vooraanstaand bioloog, begreep wat er op het spel stond. Zijn eigen reputatie. Hij gaf Van der Zwaan uiteraard het advies een onderzoek te starten – en startte tegelijk een eigen onderzoek. ‘Hij wil weten hoe het zit’, schrijft Marcel aan de Brugh in de NRC van 5 april. Dat zou kunnen. Of hij wil de Utrechtse Integriteitscommissie gewoon vóór blijven. Aan de Brugh: ‘Scheres komt tot de ontdekking dat het Nature-artikel inderdaad gemanipuleerde beelden bevat.’ Komt tot de ontdekking? Of wist hij dat al lang? Dat zullen we nooit weten. Hij duikt ook in eerdere artikelen die hij samen met Dhonkushe heeft geschreven, en ontdekt ‘fouten’. Hij laat de Utrechtse integriteitscommissie weten dat hij die artikelen wil terugtrekken. Scheres is (of speelt?) de vermoorde onschuld. Hoe dan ook, de commissie constateert uiteindelijk ‘ ernstige tekortkomingen’ en ‘verwijtbare onzorgvuldigheid’. Maar geen fraude. Dat vindt de Canadese klager te mager, en die stapt naar het landelijk orgaan voor fraudezaken, het LOWI.
Waar gaat het nu precies om? Het gewraakte artikel bevat 180 plaatjes van plantencellen en DNA-gels. Zeer saai beeldmateriaal. In die berg zijn twee plaatjes dubbel gebruikt. In vijf gevallen waren twee plaatjes tot één versmolten omdat er een wit balkje tussen beide ontbrak. Het is duidelijk dat deze fouten zonder enige significante betekenis zijn. Het kan op meer duiden, maar ze lijken wel verdomde veel op de domme opmaakfoutjes die iedere redacteur (of onderzoeker) kan maken die een paar uur lang honderden fotootjes moet selecteren en in Photoshop moet gooien. Elk artikel van vergelijkbare omvang, met evenveel beeldmateriaal, onder dezelfde tijdsdruk gemaakt, zal dergelijke fouten kunnen bevatten. Dhonukshe erkent uiteraard dat daar foutjes zijn gemaakt. Maar de hele zaak komt erop neer, hij heeft het vaak genoeg gezegd, dat een Canadese concurrent (Geoffrey Wasteneys) met arendsogen een vuiltje vond in een artikel op zijn terrein, en dacht: nou heb ik hem!
En het LOWI? De zaak is inmiddels volledig uit het lood getrokken. Het gaat nog maar om één persoon, Dhonukshe. De rest van het team, en de blunder van Van der Zwaan, blijven in het donker verborgen. Het draait om de vraag of die foutjes opzettelijk zijn aangebracht. Het antwoord is in wezen eenvoudig: geen bewijs. Marcel aan de Brugh schrijft in het begin van zijn artikel: ‘Opzet is in zo’n geval moeilijk vast te stellen, want je kunt niet in iemands hoofd kijken’. Desondanks doet het LOWI alsof zij dat wél kan. Er zou in het Nature artikel sprake zijn geweest van ‘welbewuste manipulatie’. (En de ontbrekende lullige witte lijntjes zijn ‘een reeks van fouten’.) Nee, het LOWI is niet paranormaal begaafd. Het kan niet in het hoofd van de onderzoekers kijken. Het wil gewoon verder plassen dan de rest van Nederland. Het moet zijn nut bewijzen door verder te plassen dan de Utrechtse Integriteitscommissie, die redelijke conclusies trok. Er moet een kop rollen, want anders blijft die Canadees maar schreeuwen en wordt onze schitterende wetenschappelijk reputatie aangetast. Eén Stapel is voldoende. Welke kop, dat stond al maanden vast. Verder kijken, anderen doorlichten, dat maakt de zaak alleen maar nóg onaangenamer.
‘Het blijft worstelen voor de wetenschappelijke wereld, dit soort wangedrag’,’ schrijft Aan de Brugh in de opening van zijn artikel. Hij doelt op de publicatie. Maar er is meer. Veel meer, waar de vaderlandse wetenschap mee worstelt. Of mee zou moéten worstelen.
Dhonukshe zit inmiddels werkloos thuis. Ook in Gent is hij als een paria aan de kant geschoven. Hij heeft een klacht ingediend over een andere reeks artikelen, met Scheres als coördinerend auteur. De klacht ligt in Wageningen.
