Paus Franciscus heeft radicale kritiek op de markt, de financiële sector en de kapitalistische mentaliteit. Zulke linkse geluiden heb ik vanuit het Vaticaan nog nooit gehoord. Wat is hier aan de hand? Iemand wees mij op ‘Jezuïeten grappen’, een nieuw boek van de Amsterdamse jezuïet Nikolaas Sintobin, over wat het betekent om jezuïet te zijn. Dit boek maakt het optreden van Franciscus – de eerste jezuïet die paus werd – iets beter te begrijpen. De jezuïet die gehoorzaamheid zwoor aan de paus is als paus gehoorzaam gebleven aan zichzelf.
‘Er zijn drie dingen die zelfs God niet weet: 1. het aantal religieuze congregaties voor vrouwen; 2. de som geld die franciscanen verborgen houden; 3. wat de jezuïeten echt denken en wat het volgende is dat ze gaan ondernemen.’ Zo luidt een bekende grap over jezuïeten. Franciscus heeft veel mensen verrast. Door zijn optreden: een groot engagement met de armen en een sobere levensstijl. Maar ook door zijn beleid: zijn harde kritiek op de financiële markten en grote schoonmaak bij de Vaticaanse bank. En vooral door zijn bescheidenheid, door mensen niet de maat te nemen. Veel mensen volgen met interesse de ontwikkelingen in het Vaticaan, waar zich de grootste veranderingen lijken af te tekenen sinds het Tweede Vaticaans Concilie.
Het optreden van paus Franciscus is beter te begrijpen als we bedenken wat deze jezuïet ten diepste drijft. Iets daarvan wordt duidelijk in ‘Jezuïeten grappen’. Aan de hand van twintig grappen – die tegelijk vooroordelen zijn over jezuïeten – geeft Sintobin inzicht in wat jezuïeten zoal beweegt. Interessant is zijn gedachte over vrijheid in gebondenheid: ‘De sterke gehoorzaamheidstraditie maakt, paradoxaal genoeg, dat er veel ruimte ontstaat voor vertrouwen, creativiteit en persoonlijke vrijheid. Veel jezuïeten schrikken er niet voor terug om tegendraads te zijn en op te komen voor wat hen ter harte gaat, ook al lijkt hun standpunt niet meteen te stroken met wat hoort.’
Je ziet het terug bij deze paus: domicilie kiezen in het gastenverblijf, rondrijden in een oude Renault 4 en de curie onder curatele stellen, het strookt niet met wat ‘hoort’ in het Vaticaan, maar wel met wat volgens veel katholieken hoort te gebeuren. In korte hoofdstukjes bespreekt Sintobin ook verschillende aspecten van de spiritualiteit van de jezuïeten. Hij spreekt over cura personalis, de aandacht en zorg voor de concrete mens. Misschien verklaart dit waarom de paus weigert mensen te veroordelen. Hij noemt ook de modo de proceder, een manier van werken die principiële openheid vraagt, ook voor wat oncomfortabel kan zijn. Misschien maakt dit begrijpelijk waarom juist deze paus zo moedig de hervorming van het Vaticaan op zich neemt.
Ronald van Raak is Tweede Kamerlid voor de SP
