Een moeder vraagt haar zoon om onverbiddelijk te zijn. Het kind is nog niet geboren, maar de situatie toch al uitzichtloos. Er ligt brood in vensters, er zijn kolen achter hekken, maar niet voor hen. Vader moest de oorlog in – en kwam niet meer terug. In ‘Als ich dich in meinem Leib trug’ (1932) van de Duitse dichter Bertolt Brecht fluistert een moeder haar ongeboren zoon zachtjes toe dat hij dit niet mag accepteren. Hij moet unaufhaltsam (‘onverbiddelijk’) zijn in de strijd tegen de onrechtvaardige wereld. In Duitse uitvoeringen klinkt dit lied vaak manmoedig. In deze versie van de Nederlandse zangeres Dorine Niezing hoor ik vooral de moed der wanhoop. De wanhoop van een moeder in Duitsland toen, maar ook van vele andere moeders elders in de wereld nu.
Dorine Niezing zong onlangs in cultuur-centrum Nieuwe Liefde in Amsterdam, waar ik in discussie ging over onrechtvaardigheid. Niezing is een zangeres en actrice (onder meer bekend van de komedie ‘In de Vlaamsche pot’). Zij is gevallen voor de prachtige taal van Bertolt Brecht en de intrigerende muziek van Hanns Eisler en Kurt Weill. Die avond werd ook mijn boek Op zoek naar ons gepresenteerd, waarin een stuk is opgenomen over Brecht. In Duitsland zijn diens liederen beladen, omdat hij leefde in de DDR, waar hij propaganda pleegde voor het communistische regime. Maar Brecht was bovenal dichter. In de uitvoering van Niezing lijken deze liederen veel lichter. Zonder last van het Duitse verleden verdwijnt de politiek en maakt zij weer ruimte voor poëzie.
‘Als ich dich in meinem Leib trug’ is onderdeel van vier ‘wiegeliederen’, geschreven in een tijd van economische crisis, opkomend nazisme en dreigende oorlog. Brecht lijkt begin jaren dertig jonge moeders te willen overtuigen om hun bijdrage te leveren aan het verzet. Maar het werk van Brecht is altijd dubbelzinnig: door de revolutionaire teksten klinkt ook een romantisch besef van het menselijk tekort. Deze moeder wil dat haar zoon gaat strijden tegen onrechtvaardigheid, maar in het lied klinkt tevens de angst om – na haar man – ook haar zoon te verliezen.
Juist deze dubbelheid laat Dorine Niezing zo mooi voelen. Dit lied werd geschreven vlak voordat in Duitsland de nazi’s aan de macht kwamen en Brecht het land moest ontvluchten. Vlak voor het einde van de oorlog schreef hij in ballingschap het ‘Lied einer Deutschen Mutter’ (1944). Daarin komt een moeder aan het woord die haar zoon geen verzet liet plegen, maar juist met de nazi’s liet mee-marcheren. De uitkomst is echter hetzelfde:
“Sah das braune Hemd dich tragen,/ Hab mich nicht dagegen gestemmt./ Denn ich wusste nicht, was ich heut weiss:/ Es war dein Totenhemd.”
