Het houdt nooit op. De westerse mens die zichzelf, och hemeltje, wil ‘verbeteren’. Het kennelijk onuitroeibare idee dat wie we zijn of denken te kunnen zijn zoveel mooier, rijker, interessanter en mediagenieker is dan wie we nu zijn: een armzalige afspiegeling daarvan. Nog los van onze maniakale zucht tot zelfverbetering en de hijgerige sfeer die dat tot in de verre uithoeken van de samenleving met zich meebrengt, is het onthutsend om te zien hoe weinig kieskeurig we zijn bij de route naar ons ‘betere zelf’.
Elke zeloot, flapdrol of halve waanzinnige die voor een zaal gaat staan, ongenadig inhakt op onze vermeende zwaktes en vervolgens met een boekje zwaait waarin tien, vijftig, honderd of weet ik veel hoeveel tips op onze mouw worden gespeld, krijgt algauw zalen vol aspirant-zelfverbeteraars aan zijn broek, een hijgende pers aan zijn voeten, evenals een schare fans die beweert ‘in’ zo’n motivatiegoeroe te zijn, ofwel: onder zijn of haar bezielende leiding op weg poogt te gaan naar het zelf dat het Goddelijke of Ideale dichter nadert dan nu het geval. Kortom: het eerste wat het gros der zelfverbeteraars doet, is het uitbesteden van hun zelfverbetering. Je vraagt je af: op hoeveel rookgordijnen kan een mens zichzelf trakteren?
Kranten en kredietcrisis
Was de handel in zelfverbetering nu maar beperkt tot die overzichtelijke industrie van motivatiegoeroes, die met hun boeken, cd’s, dvd’s en peperdure praatjes ons laatste spaargeld uit onze zakken kloppen. Dan kun je het gevaar in kaart brengen en, waar nodig, indammen. Maar nee. De markt van de zelfverbetering is breder, oneindig veel breder. Of het nu een krant, een columnist, een verkoper, een auto of een religie betreft: allemaal beloven zij, op meer of minder brutale wijze, dat zij toegang verschaffen tot een betere versie van jezelf. De krant belooft dat je een beter geïnformeerd iemand zult worden. De columnist dat je jezelf een betere of meer intelligente mening zult toe eigenen. De verkoper dat je met zijn product een meer complete versie van jezelf zult zijn. De auto dat je een stoerder of milieubewuster iemand wordt. De religie dat je uitstijgt boven het platvloerse en egoïstische ‘ik’ dat je tot dusver altijd geweest bent. Van, bijvoorbeeld, kranten of andere media verwachten dat ze de ware oorzaken van de kredietcrisis blootleggen is even dom als verwachten dat je van een pessimist ooit een optimist zult worden of vice versa. De media en de banken (en bijna alle overige sectoren) zitten namelijk tot aan hun enkels in dezelfde business: u en mij opjagen naar een verondersteld betere versie van onszelf. En dan ik heb het nog niet eens over de zwaar dominante televisiecultuur, die van X-factor via Next Topmodel tot en met The Voice of Holland vergeven is van de cultus der zelfverbetering.
Prozac-verslaafde samenleving
Bij het verzengende najagen van dat betere ‘ik’ is de westerse mens onderhand een meester geworden in het negeren van rode stoplichten. Als het lichaam of de geest protesteert en zich – hoe schandalig! – meer happy blijkt te voelen bij het inferieure dan bij het superieure zelf, dan stoppen we er óf pillen in óf we gaan naar de sportschool óf naar de plastisch chirurg, die ons het uiterlijk levert waar ons betere zelf de wereld mee aan zijn of haar voeten gaat krijgen. En was het, nogmaals, maar zo dat we het hier over een fanatieke en te behappen groep zelfverbeteraars hadden, zoals er ook plukjes Jehova’s getuigen en Zevende-dags adventisten zijn. Maar helaas… De ideologie van de zelfverbetering is een epidemie die overal is binnengedrongen, ook, bijvoorbeeld, bij peperdure reïntegratietrajecten (‘je moet jezelf leren als een product te zien, anders red je het niet’) of in het onderwijs, waar je tegenwoordig boven alles ‘proactief’ aan je meer volwassen zelf dient te werken, op straffe van een negatieve beoordeling wegens ‘passiviteit’. Het idee dat er kennis zou bestaan waar je niet noodzakelijkerwijs beter, mooier of effectiever van wordt, is bij de meeste scholen, hogescholen en universiteiten niet voor niets achter de horizon verdwenen. Net zoals wij allemaal iets schijnen te moeten (???), moet kennis anno nu vooral ‘nuttig’ zijn, ‘relevantie’ hebben, je ‘weerbaarder’ maken, of weet ik veel. Hoe duidelijk wil je de link naar een toenemend Prozac-verslaafde samenleving hebben wanneer iets bij uitstek waardeneutraals als kennis zo brutaal en eenzijdig wordt geclaimd?
Occupy: geen agenda!
Je hoeft geen helderziende te zijn om te begrijpen dat Wall Street het oog van de zelfverbeteringsindustrie vormt; het uiteinde van de businessmodellen die ons, de consument, onophoudelijk voeden met diensten en producten die ons naar een beter zelf zouden leiden. Waar het intussen is geëindigd met Wall Street weten we allemaal (net zoals we weten dat Emile Ratelband tegenwoordig, tot rust gekomen, achter zijn wijfje aan hobbelt), en tóch… en tóch… Wat roepen we, hardnekkig achterlijk als we zijn, als de Occupy-beweging uit protest voor de ingang van de beursgebouwen gaat liggen? “Wat is jullie plan?!!!”, “Waar willen jullie naartoe?!!!”, “Jullie hebben geen agendáááá?!!!”. Zelfs de kritische pers laat zich tegenwoordig kennen als een kapitalistische reus van ongeduld die, hapklaar (en snel een beetje!), een betere wereld voorgeschoteld wil krijgen. Het geeft eens te meer aan hoe diep het virus van het blinde optimisme en de zelfverbetering bij ons allen naar binnen is gekropen.
Tot slot: ben ik een misantroop en geloof ik dan helemaal niet in zelfverbetering? Integendeel. Ik geloof er wél in (althans, in een werkelijk beklijvende variant ervan). Er zijn nota bene mensen die zweren dat ik hen als persoon naar ‘een hoger plan’ heb getild. Als schrijfcoach van beginnende en hoog gemotiveerde ondernemers heb ik individuen geleerd hun eigen verhaal, hun hoogsteigen visie, op papier te zetten als startpunt van hun onderneming en publieke herkenbaarheid. Maar in die rol structureer ik alleen wat uit henzelf komt (en wat in iedereen blijkt te zitten): een eigen kijk op de dingen en een eigen oplossing daarvoor. Zelfverbetering begint dus – letterlijk – bij jezelf, bij niet spectaculaire stilte en stil zitten tot het ‘staat’. En niet bij het je door een derde laten aanpraten van vermeende zwaktes. Ik zeg: onderken juist je zwaktes, omarm ze en laat ze voluit onderdeel zijn van wie jij bent en hoe jij opereert.
Gooi, kortom, al je ‘Succesvol-in-10-stappen-‘ boeken de deur uit en durf je eigen hoofd te betreden.
Hans van Willigenburg (1963) is schrijver, dichter, journalist en schrijfcoach. In zijn laatste boek ‘Dit is NL’ schetst hij een hilarisch beeld van het doorgedraaide Nederland.
Foto CC: RabunWarna
