Nee, boeken verbranden is niet netjes. Maar er zijn grenzen aan wat uitgevers mogen doen. En boeken die levens kosten, zouden niet mogen verschijnen. Daarvan zijn er gelukkig niet veel – maar er is één categorie boeken die zeker dodelijk kan worden genoemd: dieetboeken. Boeken die beweren dat ze je kunnen vertellen hoe je gewicht kunt verliezen. Handel in illusies, dat is het. Boeken die de dikke lezers alleen maar verder in de problemen helpen.
De cijfertjes: de helft van de Nederlandse mannen, en zo’n 45 procent van de vrouwen, is te dik. Overgewicht is in toenemende mate een onderklasseprobleem. Bewust eten en slank blijven is typisch iets voor de geletterde laag der bevolking, een laag waar de gewone Nederlander niks mee heeft, en waar hij of zij dus ook niks mee te maken wil hebben. Die maatschappelijke kloof wordt steeds groter – en het verschil in gewicht daarmee ook. Voedingsdeskundigen hebben hun hoop jarenlang gevestigd op een ‘doorsijpel-effect’: ze dachten dat de onderklasse zich graag zo gedraagt als de betere (slanke) kringen en dat ze dus op een mooie dag ook sushi, spelt en quinoa gaat kauwen. Zo was het altijd gegaan – dat wil zeggen, in de decennia waarin de onderklasse nog kon hopen dat ze omhoog kon komen; de decennia waarin het imiteren van de bovenklasse nog zin had. Maar die tijd is voorbij. Opgeleid versus nauwelijks opgeleid – ze willen elkaar niet meer kennen. En wat de succesrijke ander vreet, dat interesseert de onderklasse niks.
Nederland kent pakweg drie miljoen mensen (in de onderklasse) die helemaal niet letten op wat ze eten. Die zullen nog wel wat kilo’s aankomen, de komende jaren. En daarnaast zijn er een miljoen mensen die voortdurend bezig zijn met hun gewicht. Dat zijn de wanhopige dieetboekjunkies, die de ene na de andere ‘verlossing’ kopen. Ooit was dat Atkins of Montignac, toen dokter Frank en uiteraard Sonja Bakker, en later iets met een voedselzandloper. Allemaal loze cocktails van lichte wetenschap, betuttelende zinnetjes en (vooral bij Sonja) smerige recepten. En deze handelaren in valse hoop worden grif gekocht, in de hoop dat er een aanpak tussen zit die werkt.
Maar zoiets bestaat niet. Het is onmogelijk blijvend af te vallen door met een boek in de hand, met wat verhaaltjes, anders te gaan koken. Niemand eet volgens het boekje. En de dikkerd laat zich niks vertellen. De voedingsmiddelen die in dat soort boeken worden afgeraden, keren na enige weken of maanden sluipenderwijs terug in het dagelijks menu. De nooit eerder aangeraakte ‘goede’ voedingsmiddelen verdwijnen na een tijdje weer geruisloos naar de achtergrond. Dat komt doordat dergelijke boeken eten plotseling tot een benauwende exercitie maken.
Genot verandert in een deprimerende klus. Gedachteloos genieten moet plaatsmaken voor bewust, en vooral: schuldbewust naar je bord staren. Natuurlijk, heel dik zijn wordt veroorzaakt door te veel eten. Dat weet de dikkerd donders goed. Elke hap gaat gepaard met een mentale cocktail van genot, verzet, schuldgevoel en uiteindelijk berusting. De dikkerd wordt ook nog eens dagelijks bestookt met de boodschap dat hij gezond moet eten. En ook daarop heeft hij allang een antwoord gevonden. Kortom, een ervaren dikkerd beschikt over een breed scala aan argumenten om toch weer wel, toch weer meer, toch weer eerder te eten. Met als meest chique argument: ik ben ziek, en je mag me niet discrimineren.
Tegenover deze psychologische wapens staat elk dieetadvies machteloos. En een advies uit een boek al helemaal. Maar het is erger dan dat. Onderzoek laat zien dat de mededeling ‘ik ga afvallen’ de beste voorspeller is van gewichtstoename. Die boeken verergeren het probleem. Ze zijn als de managementgoeroe die met een goedkoop “Je kunt het! Je kunt het!” zijn klantjes het suf gelulde hoofd op hol brengt – waarna die losers zélf mogen ontdekken dat ze helemaal niks kunnen. En eenmaal nog dikker is de weg terug nog moeilijker te vinden. Dik maakt immobiel en depressief; het vreet aan de gezondheid en verknalt het sociale leven. Afgelopen week was er weer zo’n bericht: mensen met een verstoord bioritme worden sneller dik. En laat overgewicht nu juist funest zijn voor een goede nachtrust.
En elk dieetboek vergroot het probleem. Het zijn in wezen gedrukte zelfmoordadviezen. We vinden het heel gewoon dat gevaarlijke dieetpillen worden verboden. We vinden het vreselijk dat radeloze dikkerds (of hersenloze bodybuilders) via internet de meest gevaarlijke rotzooi kunnen bestellen. DNP bijvoorbeeld, een stof die ooit werd ontwikkeld voor explosieven. Velen slikken stiekem rimonabant – een mislukt medicijn tegen hartinfarct dat ook voor gewichtsafname bleek te zorgen, maar waar je wel depressief en suïcidaal van kunt worden. Dat mag niet. Maar iedereen kan in de boekwinkel grote stapels vinden van een sluipend gif dat mensen met overgewicht alleen maar dieper in de put duwt. Waar is de petroleum?
