Ik droom van een morele revolutie, een Nieuwe Orde waar gezond gedrag weer hoog in het vaandel staat. Waar we onze mogelijkheden optimaliseren en destructief gedrag met vermijdbare schade als uitkomst op individueel en sociaaleconomisch vlak minimaliseren. De morele fundamenten van deze Nieuwe Orde zijn principieel niet gebaseerd op religieuze normen en waarden. De kaders van religie bieden echter wel inspiratie, aangezien religieuze normen en waarden vaak leiden tot gezond en dus passend gedrag voor onze soort, de mens. In de Christelijke traditie zijn hiërarchische structuren, rituelen en uiteraard de 10 geboden bepalend.
Daarnaast is de oorzaak-gevolg keten van gedrag onomstotelijk aanwezig: als je iets doet wat niet door de beugel kan heeft dat altijd consequenties, is het niet op deze aardbol, dan toch zeker in het hiernamaals. Deze religieuze structuren zijn vast niet door God aan Mozes op een berg in de woestijn overhandigd, maar weerspiegelen fraai een primitieve gebruiksaanwijzing voor de mens voor optimaal ‘gebruik’.
De huidige maatschappelijke situatie kenmerkt zich door de afwezigheid van morele kaders, sterker nog, moraliseren wordt het liefst afgedaan als ‘beperkend’ of zelfs als politiek incorrect. Een kleine hint richting dictatoriale uitwassen is al genoeg om elke vorm van elkaar tot de orde roepen af te doen als ‘eng’ en gevaarlijk’.
Inmiddels mogen we echter concluderen dat zogenaamd onbetwistbare idealen zoals vrijheid en gelijkheid stilaan verworden zijn tot synoniemen voor verwaarlozing en onverschilligheid. De middenklasse merkt dit misschien nog niet zo sterk, de lagere sociaal economische klasse worstelt met de armoedegrens, de negatieve gevolgen van de welvaart en het niet kunnen realiseren van verwachtingen op het psychosociale vlak. Als we onze kinderen deze vrijheid zouden toestaan zou men moord en brand roepen vanwege verwaarlozing.
Als psychiater word ik dagelijks geconfronteerd met de gevolgen van maatschappelijke keuzes. In een land doelbewust de commercie de vrije hand geven is desastreus voor het welbevinden van de zwakkeren in de samenleving. De commercie heeft meer op met de zeven hoofdzonden, waaronder begeerte, dan met deugden zoals ‘matigheid’; dat verdient over het algemeen niet zo lekker. Het appelleren aan lust en begeerte om zoveel mogelijk winst te maken is crimineel als mensen niet in staat zijn om zich te beheersen. Het gaat dan niet over inperken van vrijheid, maar om het bieden van bescherming.
Mensen niet tegen zichzelf beschermen daar waar het een aangetoond slechte levensstijl betreft is op individueel maar ook maatschappelijk niveau ronduit schadelijk. Waarom staan we toe dat jongeren blowen terwijl is aangetoond dat dit bijdraagt aan het risico op ernstige psychiatrische aandoeningen? Waarom accepteren we dat mensen zoveel alcohol kunnen drinken dat ze ‘recht’ hebben op een nieuwe lever met alle vermijdbare gezondheidskosten van dien? Het toenemende overgewicht dat onze samenleving verzwakt: wat doe we eraan? Wachten tot orthopedisch chirurgen gouden bergen gaan verdienen aan nieuwe knieprotheses omdat we zo gedegenereerd zijn dat we massaal door onze hoeven zakken?
We lijken op een enorme kolonie amoeben, eencelligen, die zich zonder enige vorm van weloverwogen beleid van prikkel naar prikkel beweegt. Amoeben zijn daarin beter af, omdat ze negatieve prikkels vermijden om zichzelf in stand te houden. Wij zijn dat blijkbaar verleerd. Waarom verlammen we elkaar door eindeloos de mantra te herhalen dat ‘iedereen het toch zelf moet weten?’ Dat is een leugen waarmee we verwaarlozing en onverschilligheid goed proberen te praten. Het (sociale) mediageweld draagt nog eens extra bij aan deze onverschilligheid. Misstanden en problemen zoals fraude, verspilling en de Crisis worden snel weer weggemaakt met ‘Brood en Spelen’. Sotsji, het wel en wee van zogenaamde BN-ers, die vaak niet bekend zijn vanwege hun gezonde gedrag en ga zo maar door.
Ach en als het nodig is om de eigen belangen zeker te stellen dan roept onze roerganger gewoon dat de Crisis bijna voorbij is, ook al is dit een leugen. ‘Een leugen? Doe niet zo ouderwets, het ligt er maar aan hoe je het ziet’. En zo draaien we elkaar voortdurend een rad voor de ogen totdat we zo duizelig zijn geworden dat we staan te tollen op onze dikke beentjes.
Ik zou graag het volgende experiment willen voorstellen: er zijn twee groepen. Mensen mogen kiezen in welke groep ze willen leven. Groep A krijgt strikte en bindende leefstijlregels volgens de laatste wetenschappelijke inzichten en gebaseerd op gezond verstand. Groep B krijgt alle vrijheid om te leven zoals we die elkaar nu ook ‘gunnen’. Het verschil tussen groep A zit ‘m in de uitkomst: groep A krijgt te horen dat ze de meeste kans hebben om alles uit het leven te halen wat er inzit, gegeven aanleg en eerdere levensstijl. Daarnaast wordt het risico op welvaartsziekten geminimaliseerd door onder andere gezonde voeding, echte sociale interacties, bewegen en geen alcohol, nicotine of drugs.
Groep B heeft grote kans op een hele andere uitkomst. Tegen deze groep kunnen we met volle overtuiging zeggen dat ze grote kans hebben om te dik te worden, suikerziekte te krijgen, eenzaam en gestrest te raken en als het erg tegenzit een psychische stoornis te ontwikkelen. Ik zou zelf kiezen voor groep A ondanks de inperking van mijn keuzevrijheid. Als maatschappij kiezen we blijkbaar voor groep B ondanks dat we beter weten.
De vraag is hoe lang we dit kunnen volhouden. Hoe lang het duurt voordat we krakend door onze economische hoeven zakken omdat we het lef niet hebben om echt voor elkaar te zorgen?
Esther van Fenema is als psychiater verbonden aan het Leids Universitair Medisch Centrum.
