Vorige week moest ik op de afdeling oncologie zijn om een patiënt te zien die mogelijk depressief was. Ik raakte in gesprek met een verpleegkundige van de afdeling en het vak psychiatrie in algemene zin kwam ter sprake. De betreffende verpleegkundige zei tot mijn stomme verbazing: “Psychiatrie een vak? Nou, ik ben meer van gezond verstand”. Op zo’n moment kan je twee dingen doen: het dichtstbijzijnde urinaal over het hoofd kieperen waar zulke baarlijke nonsens uitkomt of diep ademhalen en rustig weglopen.
Ik had natuurlijk moeten antwoorden “Nou, ik ben meer van geen kanker.”
Je vraagt je toch af waar het mis is gegaan bij iemand die gezien zijn patiëntenpopulatie juist veel kaas moet hebben gegeten van de psyche en haar eventuele ontreddering. Werden zijn zielenroerselen vroeger al te gemakkelijk weggewuifd, ontkend of zelfs afgestraft? Werd moeder regelmatig met gillende sirenes afgevoerd omdat ze in haar psychose dacht dat haar zoon satansgebroed was en uitgeroeid moest worden? Ik zal er waarschijnlijk nooit achterkomen waarom deze verpleegkundige mijn vak tot in het absurde wil ontkennen.
Mispercepties en valse overtuigingen zijn uiteraard van alle tijden. Het menselijk brein verwerkt feiten zeer selectief en de manier waarop dit gebeurt hangt sterk af van iemands zelfbeeld en identiteit. Onderzoek toont aan dat feiten vaak niet in staat zijn om iemands valse overtuigingen te corrigeren, maar dat correctie eerder op het niveau van de zelfperceptie plaatsvindt.
Brendan Nyhan, een wetenschapper uit de UK, heeft uitvoerig onderzoek gedaan naar het corrigeren van valse overtuigingen in gevoelige domeinen zoals racisme, het klimaat, genetisch gemanipuleerd eten en het vaccineren van kinderen. Guess what: wetenschappelijk aangetoonde feiten hebben helaas schrikbarend weinig invloed op onze (valse) overtuigingen.
Ter geruststelling: niet alle onjuiste informatie leidt to valse overtuigingen en niet alle valse overtuigingen zijn moeilijk corrigeerbaar. Hoe minder ons zelf- en wereldbeeld in gevaar komt hoe makkelijker we onze overtuigingen kunnen corrigeren met feiten.
Bijvoorbeeld het corrigeren van de overtuiging dat de kibbeling geen bestaande vissoort is, maar gefrituurde stukjes witvis zal voor de meesten van ons zonder enige strubbeling verlopen, omdat het niet fundamenteel raakt aan zelf- of wereldbeeld.
Als informatie echter niet overeenkomt met iemands a priori overtuiging of zelfbeeld dan verwerpt hij zijn overtuiging als deze zwak is en andersom: verwerpt hij de informatie als de a priori overtuiging juist sterk is.
Als iemand in onze tijd per ongeluk denk dat de zon om de aarde draait zal hij deze overtuiging makkelijk kunnen bijdraaien, maar in de tijd van Galileo was dit een stuk lastiger omdat deze perceptie sterk samenhing met een ideologie en raakte aan iemands wereldbeeld.
Als het niet lukt om mispercepties met feiten te corrigeren, hoe dan wel?
Het blijkt dat het zelfbeeld de sleutel is om iemands overtuigingen te “manipuleren”. Wat is iemand voor persoon, of hoe zou hij of zij willen zijn?
Een experiment waarbij vrouwen voorafgaand aan een wiskundetest moesten aangeven dat ze vrouw waren leidde tot significant slechtere prestaties, dan wanneer ze dit niet hoefden te doen.
Nog interessanter wordt het als blijkt dat proefpersonen een meer genuanceerde en objectieve mening laten zien ten aanzien van politiek gevoelige onderwerpen als ze voorafgaand aan een aantal vragen terugdenken aan een moment waarop ze zich goed voelden over zichzelf.
Feiten delven dus nog steeds het onderspit als identiteit, gekoppeld aan ideologie maar sterk genoeg is. De Middeleeuwen zijn misschien toch minder ver weg dan we denken, of het is een evolutionair veiligheidsprincipe waar we als soort nooit meer vanaf komen.
Deze theorie is natuurlijk goud waard voor iedereen die met behulp van uiteenlopende ideologieën zijn machtpositie wil verstevigen of uitbreiden. Zorg dat mensen een sterke identiteit ontwikkelen die geworteld is in jouw ideologie en je volgelingen worden blind voor de feiten van je tegenstanders.
Religie lijkt tot op de dag van vandaag het beste in staat om mensen vanuit ideologie een identiteit te verschaffen. Politiek, linksom of rechtsom, heeft de tijd van ideologie, vlaggen en vaandels achter zich gelaten en laat messcherp zien dat macht zonder achterliggende ideologie mensen confronteert met de naakte feiten. Bijvoorbeeld dat onze belangen niet worden vertegenwoordigd zoals we hadden afgesproken.
Als je mensen kan overtuigen dat het zondig is om het Juichpak van Roy Donders te verkopen of dat een antisemitische aanslag een goede zaak is dan snap je eigenlijk verduiveld goed hoe onze soort werkt.
Misschien is gezond verstand bij nader inzien toch geen slecht idee.
