Als kind van de Koude Oorlog heimwee hebben naar de tijd dat Het Westen en het Warschau Pact elkaar in een dodelijke omhelzing hielden. Wat is er in hemelsnaam misgegaan?
Wereldwijd zijn er voor het eerst meer dan 60 miljoen vluchtelingen als gevolg van gewapende conflicten en vervolgingen. Een op de 113 personen was in 2015 op de vlucht, zo blijkt uit recente cijfers van vluchtelingenorganisatie UNHCR.
Chaos en oorlog in het Midden-Oosten, Europa dat met een vluchtelingencrisis worstelt, dodelijke terreur van jihadisten, geïnspireerd door ISIS, een financiële crisis zonder weerga die in de kern niet is opgelost, een mogelijke Brexit en desintegratie van de EU, de neergang van de BRIC-landen, de globalisering die de democratie ondermijnt en arbeid ondergeschikt maakt aan winstbejag van multinationals, zwak politiek leiderschap in praktisch elk land en een almaar groter wordende kloof tussen arm en rijk.
Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog is er geen grotere ontreddering in de wereld geweest dan nu, en dat allemaal binnen een tijdsbestek van amper 25 jaar.
De val van de Muur in 1989 en de opheffing van de Sovjet Unie op 26 december 1991 betekende het einde van de Koude Oorlog. Het Westen, onder leiding van Amerika, riep zichzelf uit tot de morele winnaar en verkeerde in de hoogste staat van euforie. Het communisme had verloren, het kapitalisme gezegevierd. Alle remmen gingen los. Het bal kon beginnen.
Het neoliberalisme greep zijn kans en het ongebreidelde kapitalisme vierde hoogtij. De 9/11 aanslagen in New York, gevolgd door de onder valse voorwendselen gevoerde oorlog in Irak onder leiding van president George W. Bush, veroorzaakte een kettingreactie van geweld en destabilisatie in het Midden-Oosten, waarvan wij tot op de dag van vandaag de wrange vruchten plukken.
De doorgeslagen ruk naar rechts en de opkomst van het fenomeen ‘financiële markten’ waren de motor achter de globalisering, die meer slachtoffers dan winnaars kent. In deze afgelopen 25 ‘jubeljaren’ liet het kapitalisme zich van zijn slechtste kant zien, dat doet denken aan de feodale negentiende eeuw. Ongehoorde zelfverrijking in de private sector werd naadloos gekopieerd door bestuurders in de publieke en semi-publieke sector. Groot, groter, grootst. Waanzin en hebzucht zonder grenzen.
Hoe anders was het na het einde van de Tweede Wereldoorlog in 1945. De westerse geallieerden vormden samen de NAVO en de Sovjet Unie met zijn satellietstaten het Warschau Pact met zijn IJzeren Gordijn. De wederopbouw in Europa begon, evenzo de wapenwedloop tussen Oost en West, resulterende in een gewapende vrede: de Koude Oorlog.
De door de Sovjets onder de voet gelopen landen, waaronder het geamputeerde Oost Duitsland, de latere DDR, Polen, Hongarije en andere Oostbloklanden zuchtten onder een repressieve communistische dictatuur. Zij waren de belangrijkste slachtoffers van het naoorlogse Europa. Daarover straks meer.
Onder de paraplu van Amerika en met de Marshall Hulp ontwikkelde West Europa zich razend snel tot een bloeiende economie en een profijtelijke afzetmarkt voor de Amerikanen. Tegelijkertijd vormde het communisme de grootste bedreiging, altijd was er die dreiging uit het Oosten. Maar er was ook een positieve keerzijde. De wereld was verdeeld in Amerikaanse en Sovjet invloeden. In het Midden-Oosten en Afrika wist elk land waar het aan toe was en voor hachelijke avonturen was er geen plaats. De grootmachten van de Koude Oorlog hielden regionale dictators in het gareel en onder de duim. Ook in Azië was de wereld verdeeld in westerse en communistische invloedssferen.
In Het Westen heerste realiteitszin. Groei werd gevolgd door consolidatie tot de volgende stap, en men was immer bedacht op de grote klap die vroeg of laat komen zou. Of niet. De atoombom en haar verschrikkingen zat in ieders achterhoofd, altijd.Toch, na de Cuba-crisis in 1962 en de gevaarlijke periode tot in de jaren zeventig, belandde de wereld in rustiger vaarwater. Oost en West kwamen nader tot elkaar en een tijd van ontspanning brak aan. Er was een gewapende vrede met respect voor elkaar. Economische en culturele banden werden aangehaald. Uiteindelijk luidde de Glasnost van Sovjet president Michael Gorbatsjov de val van de Muur en de implosie van de Sovjet Unie in. De rest is geschiedenis.
Terugkomende op de toenmalige Oostbloklanden die zuchtten onder de Sovjet dictatuur. Neem Polen en Hongarije. Beide landen zijn lid van de EU en de NAVO. Maar kijk wat er nu gebeurt? In beide landen is een extreem rechtse regering aan de macht die weinig op heeft met democratie, persvrijheid en mensenrechten. Aan de normen en waarden van de Europese Unie hebben ze nauwelijks een boodschap. Alleen de jaarlijkse vette subsidies uit Brussel tellen. Voor de rest kan de EU in feite de pot op. Geef ze vrijheid en ze verkrachten de democratie. Wat hebben deze landen eigenlijk geleerd van de periode dat ze onder de Sovjet dictatuur leefden? Hebben zij ook stiekem heimwee naar de Koude Oorlog? Daarbij, is het Russische volk, behoudens de zelfverrijking door de elite onder leiding van het Kremlin, nu zoveel beter af dan in de toenmalige Sovjet Unie?
Niemand weet hoe de ontwikkelingen zouden zijn geweest wanneer de Koude Oorlog was blijven voortbestaan. Welke invloed de opkomst van ICT, met name het internet, zou hebben gehad en of de Sovjet Unie niet alsnog zou zijn geïmplodeerd.
Toegegeven, heimwee hebben naar de Koude Oorlog is bizar. En nee, idealiseren doe ik die sinistere periode niet. Maar toch, je vraagt je af hoe het mogelijk is dat de wereld in die relatief korte periode na het uiteenvallen van de Sovjet Unie, zo gedestabiliseerd is dat alles als los zand aan elkaar lijkt te hangen.
Uit de Koude Oorlog valt een belangrijke les te trekken. Namelijk dat een stabiele wereld niet zonder het evenwicht van machtsblokken kan. De kracht van de een behoed de ander zijn kracht te misbruiken, en dat mechanisme werkt dieper door dan gedacht. Zie dat mondiale evenwicht ook als een moreel kompas dat toen onbewust in de hoofden van mensen zat, wat hun dagelijkse gedrag beïnvloedde.
Het zijn altijd de winnaars die de weelde van de vrijheid niet kunnen verdragen en die zich te buiten gaan aan excessen. De ontwikkelingen van de afgelopen 25 jaar en onze huidige problemen in de wereld zijn daar het beste bewijs van. We hebben er met zijn allen een flinke puinhoop van gemaakt.
Sinds 26 december 1991 is de wereld niet beter geworden. Daarom, heimwee naar de Koude Oorlog.
