De Tweede Kamer debatteerde afgelopen week voor het eerst plenair met de premier over de aanslag op de MH17. Dik anderhalf jaar na zijn belofte om de onderste steen boven te krijgen, legde hij dus verantwoording af in de Tweede Kamer. De agenda van het debat was voller dan ooit. Het OVV rapport over de oorzaak van de crash (een Buk raket), over vliegen over conflictgebieden (scherpe conclusies) en over de passagierslijsten (nabestaanden moesten dagen wachten op definitieve bevestiging) stond op de agenda, maar ook het rapport van de universiteit Twente over de crisisbeheersorganisatie. De Kamer had daarvoor vragen gesteld aan de regering over het OVV rapport, over het crisisbeheersorganisatie. Ook had de Kamer vragen gesteld aan de OVV over haar onderzoek en rapport. De antwoorden daarop waren niet altijd verhelderend.
Het feit dat de premier uit zijn slof schoot kreeg nogal wat aandacht. Eigenlijk sprak hij vrij kort en alleen over de informatie van de geheime diensten. Dat is in de aard niet het onderwerp waarover het meest openbaar gedeeld kan worden. Het debat en de vragen leverde wel meer informatie en meer vragen op. Hieronder ga ik op een paar van deze punten in. Natuurlijk kun je het debat ook nalezen of terugkijken
In de hoorzitting vertelde radarexpert professor Van Genderen:
“De primaire radargegevens, de ruwe data, zijn onontbeerlijk om zaken als een raket die onderweg is of het uiteenvallen van het vliegtuig goed te analyseren.”
De primaire radar ontvangt de echo van een uitgezonden signaal, dat gereflecteerd wordt door een object zoals een vliegtuig, een raket of een brokstuk. Verkeersvliegtuigen hebben een transponder die signalen uitzendt. Die zie je op secundaire radar. Het probleem is nu juist dat de OVV geen ruwe primaire radar had. Je hebt de ruwe beelden (zeg maar de eentjes en nullen in de computer) nodig en niet de schermafbeelding. Want de software algoritmes filteren allerlei snelle (raketten) en langzame (vogels) zaken weg anders is het scherm te vol.
Of zoals van Genderen zei in de hoorzitting:
“Met menselijke intelligentie achteraf toegepast, kun je meer uit die ruwe data halen dan de verkeersleidingsalgoritmes op voorhand kunnen. Wat terug te halen zou kunnen zijn als ondersteunend materiaal, is het traject dat de raket heeft afgelegd, alsmede de plek waar hij vandaan komt.”
Ofwel op de primaire radarbeelden kun je waarschijnlijk de raket zien, de grotere brokstukken en je kunt ook zien of er vliegtuigen in de buurt waren die hun transponder uit hadden staan, zoals gevechtsvliegtuigen.
De regering gaf in januari toe in Kamervragen dat die radarbeelden normaal altijd beschikbaar zijn: “Vraag 29. Kunt u enig ander vliegtuigongeluk in Europa benoemen in de afgelopen tien jaar waarbij de onderzoekers onder de regels van ICAO wel de primaire radargegevens wilden, maar ze niet kregen? Antwoord 29. Nee.”
Ten minste drie landen die officieel meededen aan het onderzoek konden de radarbeelden hebben.
Rusland liet op 21 juli 2014 schermafbeeldingen zien van de verkeersleiding in Rusland. Daarop was te zien dat Rusland zowel primaire als secundaire radar had. Rusland overhandigde echter alleen de schermafbeeldingen aan de OVV. Op die afbeeldingen zijn overigens wel twee objecten te zien vlakbij de MH17. De OVV schrijft: “Op twee momenten was een tweede primair target zichtbaar in de buurt van het MH17-label op het radarscherm. Eenmaal tussen 13.20.47 en 13.21.08 en opnieuw tussen 13.21.18 en 13.25.57” (pag 43 van het OVV rapport). Dit zijn dus objecten die zichtbaar waren op het scherm en ze zijn allebei even zichtbaar nadat de MH17 geraakt is. Desgevraagd gaf de OVV aan dat zij het tweede target geïdentificeerd hebben als een wrakstuk. Over het eerste primaire target zegt de OVV helemaal niets in haar antwoorden.
Rusland heeft de ruwe primaire radarbeelden gewist. De OVV is in haar rapport van mening dat Rusland onder het ICAO verdrag verplicht was de primaire radargegevens te bewaren, ook al vond het ongeluk plaats buiten Rusland. Rusland is overigens vanwege de beschikbaarheid van haar radarbeelden deelnemer in het OVV onderzoek geworden.
In het rapport staat dat Oekraïne haar civiele primaire radar in onderhoud had en dat haar militaire radarstations uitgeschakeld waren. Dat is opvallend middenin een oorlog waarin het land veel van haar vliegtuigen en helikopters verloren had en vreesde voor Russische vliegtuigen. Na afloop van het onderzoek werd duidelijk dat een deel van de civiele radar defect was. Eurocontrol zegt dat zij daarvan niet op de hoogte gebracht is. De OVV zegt in haar antwoorden dat dit de conclusies over de toedracht van de crash niet verandert. Het meldt niet of dit de conclusies over het tweede onderdeel, veilig vliegen over conflictgebieden zou veranderen. Oekraïne corrigeerde veel zaken in het oorspronkelijke rapport maar corrigeerde dit niet.
De Verenigde Staten zijn ook deelnemer in het onderzoek, omdat het MH17 vliegtuig, een Boeing, uit de VS komt. Minister Kerry van Buitenlandse Zaken zei letterlijk: “We saw this aeroplane disappear from the radar screens.” Vlak voor het debat schreef de OVV aan de Kamer: “De Onderzoeksraad heeft geen radargegevens opgevraagd bij de Verenigde Staten”. We weten dus niet welke radargegevens de VS hebben.
Het OVV rapport is besproken bij ICAO, de internationale luchtvaartorganisatie. Staatssecretaris Dijksma ontweek de vele vragen of Nederland en de OVV het wissen van de radargegevens door Rusland ter sprake gebracht hebben. Dit is immers tegen de onderzoeksregels in. Zij verwijst constant naar het feit dat Nederland wil dat dit in de toekomst niet meer gebeurt. ik vroeg haar: “Is er in de council van ICAO waar, naar ik aanneem, ook een vertegenwoordiging van de Nederlandse regering aanwezig is, gesproken over het feit dat er geen primaire radarbeelden waren en dat in het rapport gewoon staat dat Rusland die beelden tegen de ICAO-regels in vernietigd heeft? Zijn er in de council van ICAO conclusies getrokken over dat stuk van het rapport?” Dijksma antwoordt:
“Nee, bij mijn weten niet.”
Rusland wordt dus niet aangesproken op de bewaarplicht. Minister Van der Steur moet de vragen over Oekraïne beantwoorden. Hij ontwijkt ze het hele debat en Louis Bontes (VNL) moet hem speciaal terugroepen. Bontes wil weten of de radarsystemen van oekraïne in onderhoud waren of zijn vernietigd. De OVV en de regering van Oekraïne hebben daar verschillende zienswijzen over. Van der Steur:
“Ik heb kennisgenomen van dat verschil. Aan de ene kant is er de verklaring in het rapport van de OVV en aan de andere kant een latere mededeling van de zijde van de regering van Oekraïne. De Nederlandse regering heeft niet de mogelijkheid om daaraan nog een conclusie te verbinden. Ik stel vast met de heer Bontes dat er twee verschillende lezingen zijn en dat de onderzoeksraad de lezing die hij correct acht in het rapport heeft opgenomen.”
Bontes is niet tevreden: “Het zou toch wel prettig zijn als wij weten wat er is gebeurd. Wat is er nu aan de hand met die radarsystemen? Zijn ze vernietigd of waren ze in onderhoud? Dat is wel een wezenlijk verschil.” Van der Steur weer:
“De heer Bontes zal het met mij eens zijn dat het per saldo niet uitmaakt wat de oorzaak is dat er niet over radargegevens kon worden beschikt. Ik ben het met hem eens dat het prettig zou zijn als we dat opgelost zouden kunnen krijgen. Het maakt echter voor de uitkomst niet uit.”
Merk op dat de laatste conclusie nogal sterk is. Over de mogelijke radarbeelden van de VS kwam geen opheldering. Het was opvallend dat iedere vraag over radarbeelden uit de VS beantwoord werd met een opmerking over de geheime satellietbeelden uit de VS, die twee leden van de OVV hebben mogen inzien.
De regering heeft de crisisbeheersorganisatie in de eerste drie maanden laten onderzoeken. Dat onderzoek is uitgevoerd door de Universiteit Twente. Het onderzoek zelf is zeer lezenswaardig en kreeg weinig aandacht. Misschien komt dat wel doordat het vlak voor het Kerstreces zonder grote persconferentie naar de Kamer gestuurd werd. Er staan zaken in die beter kunnen en beter hadden gekund. Het is goed dat zo’n evaluatie plaatsvindt en helemaal niet raar dat alles niet perfect gebeurt. De onderzoeksvragen gingen vooral over het functioneren van de crisisorganisatie. Daarvoor zijn meer dan 40 mensen geïnterviewd, waaronder de minister-president en andere ministers.
De Kamer had voor de start van het onderzoek om de onderzoeks- en interview protocollen gevraagd. Die kreeg zij pas na het onderzoek. En toen bleek dat de interviewverslagen voor altijd geheim blijven voor de Kamer. Zij kunnen slechts voor wetenschappelijke controle gebruikt worden. Ook bleek dat de onderzoekers niet alle stukken te zien gekregen hebben. De stukken van de ministerraden van 23 en 27 juli bleven geheim. Dat strookte niet met de toezegging aan de Kamer dat de onderzoekers alle geheime documenten mochten inzien (Niet dat ze alles mochten opschrijven: de regering mocht bepaalde stukken schrappen bijvoorbeeld in het belang van het strafrechtelijk onderzoek). Juist in deze vergaderingen werd besloten om geen militaire missie naar Oekraïne te sturen, terwijl de troepen al klaar stonden. En er vielen cruciale besluiten over de leiding nemen in het onderzoek en de mogelijke voorwaarden. De commissie-Davids, die onderzoek deed naar de besluitvorming rond de steun aan de oorlog in Irak, kreeg die inzage wel en mocht zelfs citeren. En met eerdere interviews die geheim bleven heeft de Kamer niet altijd goede ervaringen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het interview met Teeven over de Teevendeal.
Het is waarschijnlijk nog te vroeg om een oordeel te vormen over het politieke handelen van de regering. Tijdens het strafrechtelijke onderzoek blijven de afspraken in het JIT gewoon geheim. Al zou het buitengewoon interessant zijn om te begrijpen waarom Maleisië de eerste zes maanden geen partner was in het JIT-onderzoek. Maar minister-president Rutte, de enige minister die als minister geïnterviewd is over de MH17 – Timmermans en Opstelten zijn sindsdien vertrokken – weigerde pertinent inzage in het interview over zijn handelen. En hij deed dat door boos te worden op Kamerleden en door vooral zijn verantwoordelijkheid door te schuiven naar de minister van Veiligheid en Justitie. Ik heb hem wel eens beter verantwoording horen afleggen.
Er blijven helaas heel veel vragen over de MH17 onbeantwoord op dit moment.
