De aangekondigde Kamervragen van Henk van Gerven (SP) over een werkbezoek van Erik Ziengs (VVD) aan de tabaksindustrie zijn meer dan opmerkelijk: Alleen in een totalitaire staat worden Kamerleden aan de band van de regering gelegd. Deze dinsdagochtend werden er opmerkelijke Kamervragen aangekondigd: Van Gerven (SP) wilde aan de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport mondelinge vragen stellen over het bericht dat VVD-woordvoerder Ziengs een werkbezoek heeft gebracht aan de tabaksindustrie, wat in conflict is met het protocol (Tabaknee.nl, 6 februari 2017).
De achtergrond is dat in 2015 dezelfde staatssecretaris een brief heeft gestuurd aan de Nederlandse Gemeenten met een waarschuwing tegen de omgang met de Tabaksindustrie en met name de verderfelijke lobbyisten daarvan. De oorsprong daarvan is gelegen in artikel 5.3 van het WHO-Kaderverdrag inzake tabaksontmoediging, ook wel aangeduid met de afkorting FCTC. Dat artikel (In setting and implementing their public health policies with respect to tobacco control, Parties shall act to protect these policies from commercial and other vested interests of the tobacco industry in accordance with national law) is in Nederland verder uitgewerkt. In de brief aan de Nederlandse Gemeenten wordt deze manier van werken, die geldt voor Nederlandse ambtenaren, ter kennis gesteld aan de gemeenten.
Het protocol ontmoedigt niet-noodzakelijk contact met de tabaksindustrie en waarschuwt voor lobbytechnieken, die soms niet altijd als zodanig herkenbaar zijn. Het op strategische plekken creëren van rookzones , bijvoorbeeld: die kunnen weliswaar overlast verminderen, maar bij aantrekkelijke duidingen ook juist het roken aanmoedigen.
Op zich is het correct om niet al te naïef te zijn bij de omgang met lobbyisten. Als lobbyist zeg ik dat zelf ook altijd: uiteindelijk is mijn doel om je te overtuigen. Maar een goede lobbyist is gebaat bij een langdurige relatie en het verschaffen van inzicht in het krachtenveld en alle belangen die er spelen, zodat een Kamerlid, ambtenaar of andere persoon die onderdeel is van het besluitvormingsproces daar zijn of haar voordeel mee kan doen. Ik begrijp ook dat het Ministerie van VWS op geen enkele manier wil meewerken aan het stimuleren van tabaksgebruik, en als ex-verslaafde kan ik die inspanningen alleen maar toejuichen.
Maar er is meer. De doelstelling van de website Tabaknee is onder andere het verschaffen van inzicht in hoe de tabaksindustrie en haar lobby werkt. Interessant, want het laat zien hoe organisaties verweven zijn, en hoe de industrie, net als andere industrieën, overigens rechtstreeks en via belangen- en koepelorganisaties beleid probeert te beïnvloeden. Deze inzet op transparantie is toe te juichen: het komt maar al te vaak voor dat politici en ambtenaren eigenlijk niet weten met wie ze eigenlijk praten, en wat het doel van het gesprek is. Soms richten bedrijven NGO’s op, of financieren ze indirect, met als doel via een omweg beleid te beïnvloeden. Als niet bekend is wie de uiteindelijke afzender van de boodschap is, heet dat astroturfing. Astroturf is een Amerikaans merk kunstgras: het is dus nep-grassroots. Grassroots lobbyen is als niet een vertegenwoordiger van het bestuur of directie van een bedrijf politici of ambtenaren benadert, maar “gewone burgers” of “- achterban”. Een succesvolle manier van lobbyen want politici vernemen graag uit de eerste hand wat er speelt.
Tabaknee zou er goed aan doen om de transparantie die zij opleggen aan de tabaksindustrie ook op zichzelf van toepassing te verklaren. De site wordt gemaakt door de Stichting Rookpreventie Jeugd en de gelden worden beheerd door het Nederlands Kanker Instituut. Er is geen financieel jaarverslag van de Stichting (althans niet on-line beschikbaar; althans, ik kan het niet vinden), en er is dus ook niet te controleren of de Stichting niet -bijvoorbeeld- wordt gesteund door de farmaceutische industrie (er zitten nogal wat artsen in het bestuur) met als doel hun imago op te poetsen. Ik zeg niet dat het zo is, maar makkelijk controleerbaar is het niet.
Maar er is nog wat anders. Het protocol voor de omgangsvormen ziet op het gedrag van ambtenaren. Kamerleden hebben een eigen bevoegdheid en alleen in een totalitaire staat kan een minister het gedrag van gekozen volksvertegenwoordigers bepalen. Dat een Kamerlid schijnbaar als verlengstuk van een stichting een klacht deponeert in de Tweede Kamer brengt gevaren met zich mee: als de stichting bijbedoelingen heeft of onderdeel is van een intransparante lobby kan dat niet de bedoeling zijn. Maar dat het ene Kamerlid nu het andere Kamerlid niet in een publiek één-op-ééndebat, een openbare brief of desnoods op het Plein in een duel ter verantwoording roept, maar de indruk wekt hem door de staatssecretaris op het matje te laten roepen is staatsrechtelijk onjuist en de omgekeerde wereld. Het is nóg ingewikkelder: de Stichting Tabaknee heeft een klacht ingediend bij het presidium van de Kamer over het bezoek, en de SP gaat daar nog eens overheen met vragen aan de staatssecretaris.
Een gekozen Kamerlid legt verantwoording af aan de kiezer. De vraag van Van Gerven is dus op zijn minst opmerkelijk, maar verdient het om plenair behandeld te worden zodat duidelijk kan worden hoe de SP de relatie tussen de regering en de volksvertegenwoordiger ziet.
