Iedereen loopt graag achter winnaars aan. Dit is het bandwagon-effect, de wisselwerking tussen een persoonlijke voorkeur en de voorkeur van de ander, en het naar deze laatste toe doorslaan. Als iemand iets mooi vindt en diegene is populair of dominant, dan kan jij het ook maar beter mooi vinden om het gevaar te voorkomen jezelf uit de groep te stoten. Zo is het nu met de kerk: achterhaald, te veel pedofielen en het instituut is niet te vertrouwen. Hebben de media dat gedaan, zoals sommige talibankatholieken betogen?
Media
Belangrijk is dat media te allen tijde een representatie van de werkelijkheid zijn. Werken met korte tijdspannes, herhaling van de berichtgeving en een veelvoud van openbaarheid kunnen de afstand tussen mediarepresentatie en werkelijkheid vergroten en dus de werkelijkheid vertekenen. Het internationale mediabureau Media Tenor liet die vertekening vorige week mooi zien. Amerikaanse berichtgeving over religie gaat vaak over extremen: fundamentalisten en misbruik. Zelden gaat het over spiritualiteit of armenzorg.
Inderdaad, dat deden media. Maar, de vertekening in de media betekent niet dat mensen zich er naar gaan gedragen, of ze nu katholiek zijn of niet. Dat zagen we bijvoorbeeld bij de dood van prinses Diana. James Taylor toonde aan dat er geen massarouw was: 75 procent van de Britten rouwde helemaal niet. Zo ook met de (beperkte) media-invloed en de misbruikschandalen. Dat laat KASKI-onderzoek zien. Mensen treden uit de kerk, maar zo massaal is het niet. KASKI telt er 23.000 en vindt dat in verhouding niet veel.
Op internet mort iedereen op de kerk. Het is vooral een shoutbox. Er zijn geen katholieken toegetakeld of kerken in brand gestoken vanwege het misbruik. Dat is bij moskeeën wel anders. Veel katholieken hebben dezelfde reactie en dat is vele malen pijnlijker: veel gemor, maar geen concrete actie met of voor misbruikslachtoffers. Zou het niet mooi zijn als er een solidariteitsfonds komt om een gedenkplek te laten maken. Of een gezamenlijk gebaar, zoals een stiltetocht.
Moreel
Een ander perspectief dat je kunt kiezen is het moreel gezag van de kerk. Dat is zo goed als weg en media heeft dat overgenomen. Dat is al veel langer aan de gang. De Ierse onderzoekster Susie Donelly bestudeert al jaren de relatie tussen kerk en media. Donelly beschrijft samen met haar promotor Tom Inglis in The media and the Catholic Church in Ireland dat de katholieke institutionele invloed op de Ierse maatschappij in de jaren negentig van de vorige eeuw sterk daalde, terwijl individuele religiositeit stabiel bleef. In combinatie met de afname van institutionele invloed kregen in Ierland media een vrijere rol om de kerk te spiegelen over haar daden. Reportages over seksueel misbruik door Ierse geestelijken werden daardoor gemakkelijker naar buiten worden gebracht.
In enig opzicht lees je dit ook terug in het Deetmanrapport. Vroeger werd er niet over gesproken vanwege morele druk door familie en kerk. Dat is zo goed als verdwenen en omdat de toegang tot media vele malen eenvoudiger is geworden, kan nu veel openlijker over de pijn, de woede, de vreselijke details en de machteloosheid worden gesproken. Overigens verklaart dat niet waarom de sluizen en masse pas vanaf februari 2010 open gingen, terwijl het in andere landen allang aan de gang was; dat zou nog eens goed uitgezocht moeten worden.
Hetze
Of is er een hetze aan de gang tegen katholieken? We kennen immers een lange traditie van antikatholieke sentimenten (gericht tegen de leer) en antipapisme (gericht tegen instituut, paus en geestelijkheid). Trouw publiceerde een interessant interview met cultuurhistorica Edwina Hagen hierover. Zij vindt dat antipapisme nog steeds mee resoneert in de beoordeling van het katholieke misbruik.
Het bandwagon-effect dat ik hierboven aanhaalde heeft, zo lijkt het, een diepere relatie met een haast cultureel bepaald wantrouwen tegen Nederlandse katholieken. GeenStijl als held van het antikatholicisme zoals Willem Frederik Hermans dat in de vorige eeuw was? Er is inderdaad bijtende kritiek op katholieken, maar is het antipapisme? Er is morele verontwaardiging, logisch. Of dat werkelijk concreet antipapisme is, is over een jaar of tien misschien te zeggen, als er aanhoudende antikatholieke geluiden blijven en het katholiekje bashen verder reikt dan alleen het thema seksueel misbruik.
Spiegel
Of moeten katholieken eerst naar zichzelf kijken in plaats van het gemakkelijke wijzen naar de media of naar een kritische maatschappij? Elisabeth Noelle-Neumann heeft het begrip ‘zwijgspiraal’ gemunt en stelt daarmee dat mensen minder snel hun mening verkondigen als zij een minderheidsstandpunt hebben. Dat doen mensen uit angst voor tegenwind, bang voor isolatie door de meerderheid, of verlies aan eigen populariteit en status. Naar mate de angst om buitengesloten te worden toeneemt, zal de werking van deze stiltespiraal sterker gelden.
Dat zie je ook bij katholieken: hoe sterker een dominante opinie klinkt ten opzichte van een katholieke minderheidsmening, des te meer mensen hun eigen mening niet ventileren omdat ze sociaal niet geïsoleerd willen worden. De dominante opinie wordt veelal gevormd doordat massamedia amplificeert en interpersoonlijke communicatie bevestigt. De zwijgspiraal veroorzaakt een disbalans in publieke opinies in de media waardoor al haast automatisch een eenzijdig negatief beeld ontstaat.
Katholieken aan zet
Het is niet de schuld van de media. Katholieken zijn zelf aan zet. Het beeld vertekent zich sneller doordat katholieken geen bijdragen, onvoldoende of onvoldoende positieve berichten brengen. Of moe zijn van alle misbruikverhalen. Die disbalans is er ook al veel langer. Rooms-Katholieke media als De Tijd of De Maasbode ontroomsden of verdwenen en het enige katholieke blad dat resteert is het Katholiek Nieuwsblad met slechts 12.000 abonnees; menig parochieblad is groter. Een katholieke boodschap zou kunnen bijdragen aan het bijstellen van het stereotype beeld. Immers, stereotypen komen niet overeen komt met de veel rijkere werkelijkheid. Door het ontbreken aan het bijstellen ervan, overheerst de negativiteit.
Bijstellen van het beeld betekent overigens niet werken aan sec imago, feiten bagatelliseren of anderen de schuld geven. Dat zou nog een extra een klap in het gezicht zijn van slachtoffers die dit artikel lezen, en zo bedoel ik het ook niet. Bijstellen van het stereotype beeld betekent wel – rond de misbruikschandalen- schuld en excuses waar nodig, aan goede crisiscommunicatie doen, nuanceren waar gepast en – op ieder ander onderwerp – laten zien hoe de kerk naast mensen staat en wat zij ten beste wil, of dat nu gaat over drugs- of gevangenispastoraat, zorg voor asielzoekers en migranten, duurzaamheid en het tonen van rentmeesterschap voor de aarde, spiritualiteit en zingeving en de rijke cultuurtraditie. Om maar iets te noemen.
Foto CC: Loci Lenar
