Binnenkort wordt Donald Trump de nieuwe president van de Verenigde Staten, iets wat weinigen in ons land vooraf serieus hadden verwacht. We volgen allemaal het Amerikaanse nieuws, we kijken Amerikaanse films en we kopen Amerikaanse producten. Maar hoe nabij dit land soms ook lijkt, steeds blijkt toch hoe anders het is. Amerika heeft ons altijd een gevoel van aantrekking en afkeer bezorgd. Vooral na de Eerste Wereldoorlog, toen het oude continent in crisis was, maar in de nieuwe wereld een betere toekomst gloorde. Historicus Johan Huizinga bezocht negentig jaar geleden het land en verbaasde zich daar over de nieuwe massamens, die voor hem aantrekkelijk optimistisch was, maar toch ook kinderlijk naïef.
‘Arme kinderen, sommigen zijn al oud. Is dit die Amerikaanse toekomst, die ik bereid was mooi te zien? Of moet men wanhopen aan de moderne beschaving?’ Dit schreef Huizinga in het dagboek dat hij in 1926 bijhield tijdens zijn reis door de Verenigde Staten. Deze reis was voor de Europese historicus – bekend van Herfsttij der Middeleeuwen (1919) – een ware cultuurshock. In Amerika levend en denkend (1926) probeerde hij deze afkeer – die hij met veel van zijn mede-Europeanen deelde – te verklaren. In Amerika floreerde niet zozeer het individu, maar vooral de groep. Zeker ook bij intellectuelen: ‘Zij doen, al is het onbewust, afstand van de kasteelen van hun eigen denken, om voor anderen te ploegen.’
Amerikanen toonden daadkracht, zo erkende Huizinga, maar die leek toch weinig richting en doel te hebben: ‘De wereld is hem tot een speelgoed geworden. Wat wonder als hij zich daarmee als een kind gedraagt?’ Het optimisme van het nieuwe continent overtuigde de historicus niet. De angst van Huizinga sloot aan bij een tendens die hij ook in Europa zag: in Amerika vond hij een uitvergroting van de moderne massamens die hij ook in zijn eigen land zag ontstaan. De westers mens ziet zichzelf graag als onafhankelijk en mondig individu, maar Huizinga zag in Amerika hoe de massamedia (de Boulevardpers), het massavermaak (Hollywood) en de massaproductie (de lopende band) ons tot massamensen maakten.
Negentig jaar later is de moderne massamens die Johan Huizinga in de Verenigde Staten zag ontstaan in veel opzichten werkelijkheid geworden. Deze opvatting past misschien niet goed bij ons zelfbeeld van mondige en onafhankelijke individuen, maar dat zou voor Huizinga juist een kenmerk zijn van de kinderlijke naïveteit van die massamens. Het slim bespelen van de massamedia, met een politiek als massavermaak, ten behoeve van de massaproductie, het komt allemaal samen bij president Trump. Maar gelukkig zijn wij geen Amerika, waar de verkiezingen vooral worden bepaald door de macht van het kapitaal. In ons land valt nog altijd zoveel meer te kiezen. Ik zie uit naar een mooie en inhoudelijke campagne.
