Vroeger werd er neergekeken op fans. Fans waren fanatics, mensen die te ver doorschoten in hun liefhebberij. Ze wijdden hun leven aan zinloze kennis. Fans werden gezien als emotioneel en intellectueel onvolwassen, want alleen kinderen hechtten zo veel waarde aan populaire cultuur. Daarmee hing er rond de fan een afstotelijke zweem van aseksualiteit. Deze sociale misfits kwamen zelden buiten. Niemand wilde hun kussen. Ze gedroegen zich als hersenloze consumenten, die zonder nadenken alles kochten wat met een artiest, serie of film te maken had. Fans werden zowel uitgelachen als gevreesd, maar ze waren altijd abnormaal. Fans hadden immers geen link meer met de realiteit. Zelfs William Shatner riep in een sketch boos “get a life” naar zijn trouwe volgelingen.
William Shatner SNL skit Get A Life 1986-12-20 door efly2020
In 1966 werden de avonturen van Captain Kirk voor het eerst uitgezonden. Er keek vrijwel niemand en na drie seizoenen werd de serie stopgezet. Dankzij herhalingen en syndication (de verkoop aan andere omroepen) verkreeg Star Trek een cultstatus. Het bleek dat de serie in de middaguren een publiek vond dat de science-fiction wél kon waarderen. In 1972 werden de eerste Star Trek-conventies georganiseerd. De extreme toewijding en bijna encyclopedische kennis van de fans die daar kwamen leidden direct tot enorme spot.
Star Trek was onlosmakelijk verbonden met computers en alleen nerds (ook al zo’n vies woord) waren geïnteresseerd in computers. In de jaren ’80 bestond er een zekere angst voor al die technologische veranderingen (Terminator is in die zin echt een zeitgeist-film). Die angst sloeg over op nerds – en daarmee op science fiction-fans: “If computers are sort of like, but not quite, human, … what status does this impart to people who understand and, worse still, enjoy computers?” (Kendall 1999, p. 263).
Terwijl de mainstream fans uitkotste, groeiden fangemeenschappen groter en sterker. Dit fascineerde ene Henry Jenkins. Hij was zelf fan, van stripboeken, van monster-makeup, van Star Trek. Op de universiteit herkende hij zich helemaal niet in het beeld dat van gebruikers van populaire cultuur werd geschetst. Zijn eigen fandom zag er heel anders uit.
Jenkins deed daarom etnografisch onderzoek en schreef in 1992 Textual poachers: Television fans & participatory culture. Fans maken, is de belangrijkste boodschap van dat boek. De relatie tussen fans en producenten is er niet één van zoete koek en slikken, maar is juist het terrein van onderhandeling en strijd. Fans geven actief betekenis aan wat ze consumeren. En met fanfictie en fan-kunst creëren fans uitgebreidere werelden en verhaallijnen.
Het boek bleek profetisch. Jenkins legde daar het grondwerk voor theorieën over prosumers, crossmedialiteit en storytelling – drie concepten die nu heel erg ‘in’ zijn. Veel van onze kennis over nieuwe media is dan ook gebaseerd op dit boek over fans van televisieseries. Er is dus iets aan de hand met fans. Fans blijken een bijzondere groep te zijn die vooruitloopt op het ‘gewone’ publiek.
Vandaag de dag worden fans van populaire cultuur veel serieuzer genomen. Dankzij internet werden geeks chic en met de hipstercultuur lijkt de statusverheffing van de nerd compleet. Science fiction en fantasy zijn geen marginale genres meer, maar trekken een mainstream-publiek. Er worden nog wel grappen gemaakt over fans en maagdelijkheid, maar zonder gedegen kennis van popcultuur kun je het internet niet begrijpen. Zelfs het woord fan is niet meer besmet. Het is nu een neutrale term voor iemand die openlijk zijn affiniteit ergens mee verklaart. Het aantrekken van fans is een heilige graal geworden voor merken, producten en bedrijven.
De nieuwe film Star Trek: Into Darkness getuigt van al deze veranderingen. De film is gericht op een zo breed mogelijk publiek, maar zit vol met subtiele (en minder subtiele) verwijzingen naar de oorspronkelijke serie. Mensen die onbekend zijn met de franchise stappen makkelijk in: er is voldoende actie en verhaal om hen te boeien. Maar je haalt veel meer uit Into Darkness als je William Shatner en de prime directive kent. Wie veel Star Trek heeft gekeken ontwart alle knipogen en typische eigenaardigheden. Kennis van Star Trek is niet langer iets dat alleen door weirdo’s onderling wordt gewaardeerd. Het is verworden tot een vorm van algemeen cultureel kapitaal. Wie niet hardop moet lachen om de Tribble valt sociaal buiten de boot. Seks kan zo’n loser al helemaal vergeten.
