De bezoekers van de Libelle Zomerweek zijn heel herkenbaar. Een witte legging tot net onder de knie. Een jurkje met bloemen dat net bóven de knie stopt. Een sjaaltje, lekker makkelijk kort haar, een vlotte bril met een gekleurd randje. Zo herkenbaar dat ze bijna een karikatuur worden. Tuttige huisvrouwen die met vriendinnen te luid kletsen in de trein, kinderlijk opgewonden over hun gezapige uitje.
Toch zal niemand van die bezoekers vinden dat zij honderd procent Libelle-vrouw is. Niet één lezer vindt alles leuk wat in de Libelle staat en niet alle bezoekers van de Zomerweek willen meezingen met Jeroen van den Boom. Ook Libelle-vrouwen ergeren zich aan elkaar. Identiteit is een kwestie van identificatie: je ziet gedeelde kenmerken bij een andere persoon of groep. Zo’n identificatie is nooit compleet: je herkent nooit alles in die ander. We vinden onszelf altijd uniek en bijzonder.
Hipsters – ook al zo’n herkenbare en beschimpte groep – doen dingen met zelfspot: ze weten dat hun linnen tasjes, knotjes en dichtgeknoopte overhemden groepssymbolen zijn en ze dragen ze met ironische afstand. Maar als een veertigjarige kapster uit Alblasserdam naar De Toppers gaat en zich naar eigen zeggen ‘voor de gein’ aan de rood-wit-blauwe dresscode houdt, zal de hipster haar uitlachen. Hij zal haar reflectie niet geloven en haar alsnog scharen onder typische De Toppers-fans.
Van onszelf weten we wel dat onze identiteiten gefragmenteerd en soms tijdelijk zijn. Ik was ooit een kakker en korte tijd later was ik grunge. Toen had ik me niet laten vertellen dat ik me later feminist zou noemen. Gek genoeg ontzeggen we anderen die variatie en vullen we makkelijk hun identiteit in. Als er een bom ontploft en de verdachte heeft een Marokkaanse naam, dan zal het wel een terroristische aanslag vanuit de islam zijn.
‘Essentialisme’ is het kenmerken of verklaren van gedrag en identiteit op basis van een veronderstelde gedeelde kern. Er worden dan biologische of psychologische eigenschappen toegeschreven aan een hele groep. ‘Vrouwen zijn zorgzaam’ is daar een voorbeeld van. ‘Aziaten kunnen goed rekenen.’ ‘Homo’s houden van glitter.’ Identiteit is dan een soort gedeelde ziel. In die visie delen alle mensen uit een groep hetzelfde innerlijk.
Maar we zijn nooit alleen maar één ding. Naast vrouw ben ik ook hetero, dertiger, wit, voormalig katholiek, cisgender, grachtengordelbewoner en nog meer van die dingen. Het begrip ‘intersectionaliteit’ houdt in dat iemands identiteit uit meerdere assen bestaat. Het is de optelsom van die assen die mij maakt tot wie ik ben. Soms speelt mijn gender op, soms is het klasse en soms nationaliteit. Die combinatie bepaalt ook mijn plek in de maatschappelijke pikorde. Een homo die aan de Zuidas bankiert heeft het waarschijnlijk makkelijker dan een homo die bollen pelt.
Ik ben niet aansprakelijk voor wat andere feministen zeggen en doen, net zoals de bankierende homo of de bollen pellende homo niet de spreekbuis zijn voor de homogemeenschap – tenzij ze zichzelf zo opstellen. Dat geldt ook voor jou: jij bent niet de vertegenwoordiger van je groep, je hoeft geen verantwoording af te leggen voor mensen die zich kleden zoals jij, die hetzelfde geloof aanhangen als jij of die dezelfde seksuele interesses hebben als jij.
In de Middeleeuwen was het voor iedereen duidelijk wat de rollen in de samenleving waren. Nu is dat niet meer vanzelfsprekend en daarom zijn we zo druk bezig met wie we zijn. We markeren onze identiteit met ons uiterlijk en met de dingen die we consumeren: Brandt & Levie-worstjes horen bij hoofdstedelijke bakfietsers, Nick & Simon-liedjes bij provinciale bakvissen. Het voordeel daarvan is dat we op die manier snel en makkelijk weten met wie het zal klikken. Het is natuurlijk ook heel fijn om met gelijkgestemden te zijn.
Het nadeel is dat we vergeten dat iedereen zich toerist in eigen kudde voelt. Zodra je gaat informeren hoe iemand zijn identiteit zelf beleeft, kom je erachter dat dat bij iedereen gelaagd is. De naoorlogse periode kenmerkte zich door identiteitspolitiek gericht op emancipatie van groepen – vrouwen, psychiatrische patiënten, lgbtq’s. In de 21e eeuw is het tijd om verschillen binnen groepen te erkennen en om die verschillen tot hun recht te laten komen. Dat begint bij het alledaagse: spreek eens zo’n Libelle-vrouw aan in de trein. Want of het nu gaat om hipsters, fans van De Toppers, moslims of grachtengordelbewoners, niemand ‘is’ het ooit echt.
Dit bericht is onderdeel van de online tentoonstelling Nederland in ideeën, waarin 93 wetenschappers, ondernemers en kunstenaars antwoord geven op één vraag van Paulien Cornelisse: ‘Welk inzicht uit je vakgebied kan anderen helpen in het dagelijks leven?’ De tentoonstelling is verspreid over 93 websites. Alle antwoorden zijn ook beschikbaar in boekvorm onder de titel Dit wil je weten: Wetenschappers ondernemers en kunstenaars geven adviezen voor het dagelijks leven. Klik hier om naar de centrale hal van de expositie te gaan.
