De Chinese kunstenaar, en pain in the ass voor de Chinese overheid, Ai Weiwei zei in een uitzending van College Tour dat het vreemd is dat we kinderen dwingen de beste jaren van hun leven – in China van hun 7e tot hun 27e en hier van 6 tot 25 – in de schoolbanken door te brengen. Dat ben ik hartgrondig met hem eens: vooral in de puberteit, als je barst van de levenslust, gierende hormonen en nieuwsgierigheid naar het volle leven, is het tegennatuurlijk een kind zo lang op te sluiten in een geestdodende leerfabriek. Dat moet anders geregeld kunnen worden.
Zelf verliet ik de HBS (Hogere Burgerschool) op mijn 16e om het echte leven in te duiken: avontuur! seks! rock ‘n roll! Eerst een paar maanden naar Ibiza, magisch centrum voor drop-outs, hippies, kunstenaars, Vietnamoorlog-deserteurs, fraudeurs, drugsdealers, schrijvers en nog wat prettig-gestoorde types. Later andere landen verkennend en tussendoor baantjes als reisleider, colporteur, en assistent-manager van de Amerikaanse school in Den Haag om uiteindelijk, eerst als leerling, in de journalistiek te belanden.
Ik genoot volop in de Universiteit van het Leven, waarbij werk en een carrière van ondergeschikt belang waren. Alleen indien strikt noodzakelijk zocht ik een baantje ik om in mijn levensonderhoud te voorzien. Ook in de swinging sixties en seventies werd er door mijn leeftijdgenoten met een mengeling van afgunst en angstvalligheid naar mijn buitenschoolse escapades gekeken. De meesten kozen voor de zekerheid van een afgeronde opleiding en een carrièreplanning zonder verrassingen. Aan werk was er in die tijd geen gebrek: werkgevers zagen zich zelfs gedwongen arbeiders te werven in Marokko en Turkije, op een manier die soms aan een 17e-eeuwse slavenmarkt deed denken. Niet vermoedend dat de import van deze gastarbeiders later tot de nodige verwikkelingen zou leiden in ons land, culminerend in de opkomst van een geblondeerde agitator die vele Marokkaanse en Turkse arbeiders inclusief hun nazaten het liefst linea recta terug zou sturen.
Inmiddels is de werkgelegenheidssituatie drastisch veranderd, er zijn er beduidend meer werkzoekenden dan beschikbare banen. De Volkskrant meldde onlangs dat 300.000 studenten in het middelbaar beroepsonderwijs nu opgeleid worden voor werk dat op korte termijn overgenomen wordt door robots. Werkgeversorganisatie VNO-NCW riep het kabinet onlangs op om de samenleving voor te bereiden op de robotisering en verdere digitalisering. Miljoenen banen dreigen te verdwijnen. De werkgevers wrijven zich evenwel in hun handen want robots vergroten de internationale concurrentiekracht van bedrijven, maken hogere winsten mogelijk en stellen bedrijven in staat hun fabricage terug te halen uit lagelonenlanden. De factor kapitaal lijkt de factor arbeid eindelijk overwonnen te hebben. Weg met die zeurende werknemers! Robots eisen geen loonsverhogingen en zijn nooit ziek.
Hogere winsten zijn misschien zeer aanlokkelijk voor een beperkte groep aandeelhouders, maar we kunnen als samenleving het vervolg van de industriële revolutie beter aangrijpen voor een aantal hervormingen in ons economisch bestel om zo het leven te veraangenamen. Want de crux is: waartoe zijn wij op aarde? Ik als verstokte non-conformist zou zeggen: om het leven ten diepste te ervaren, jezelf in volledige vrijheid te ontwikkelen en – last but not least – om naar hartelust te genieten. Werk kan daarbij een rol spelen, maar het is niet strikt noodzakelijk. We werken om te kunnen leven en niet andersom. Zeker nu we in een fase van de industriële ontwikkeling beland zijn waarin veel saai werk gedigitaliseerd of gerobotiseerd wordt. Het aards paradijs ligt eindelijk in het verschiet, alhoewel dat in ons calvinistische landje, met het arbeidsethos hoog in het vaandel, nog even wennen is, vooral in rechts-liberale en christelijke kringen.
Maar alles is aan het schuiven, zelfs werkgeversvoorzitter (VNO-NCW) Hans de Boer acht de tijd rijp om de invoering van het basisinkomen te bespreken, het symbool bij uitstek voor conservatieve geesten van de ontaarding van Nederland tot een luilekkerland. De realiteit is echter dat er nu al 1,6 miljoen mensen zijn met een uitkering, zoals WW, WIA, WAO, Wajong en bijstand, maar van hen wordt geëist dat als het even kan ze weer aan het werk gaan. Nu zich een toekomst aftekent met steeds minder werk, ook al tellen we mogelijk nieuwe banen in de dienstverlening en IT mee, zullen we ons moeten realiseren dat werk als levensvervulling niet langer zaligmakend kan zijn. We kunnen beginnen jongeren – nadat we de studiefinanciering weer hebben ingevoerd in plaats van het onzalige leenstelsel, zoals bij een beschaafd land past – zich met financiële steun van de staat in vrijheid te laten ontplooien. Dus ook de studiebeurs kunnen aanwenden om een paar jaar de wereld verkennen zoals ik dat deed tussen mijn 16e en mijn 20e levensjaar. En dan later, als ze meer zicht hebben op een eventuele beroepskeuze, jongeren de mogelijkheid bieden hun studie voort te zetten.
Dat zou het begin kunnen zijn van de omschakeling naar een mensvriendelijker economie met minder nadruk op winstmaximalisatie en excessief consumeren. De volgende stap – van verzorgingsstaat naar 21e-eeuws Shangri La, zou kunnen zijn om de 4,8 miljoen mensen met een uitkering (1,2 miljoen met een werkloosheids- of arbeidsongeschiktheidsuitkering plus 3,2 miljoen mensen in de AOW) een basisinkomen te geven. De uitgavenpost van 78 miljard (op een totaal van 262 miljard aan overheidsuitgaven) aan sociale zekerheid verandert er niet door en het scheelt een hoop bureaucratische rompslomp en mensonterende regelgeving. Zoals een overheid die achter de deur gluurt bij 65-plussers om te zien of ze niet samenwonen, want dan volgt een korting op de AOW, en die veel werklozen een depressie bezorgt met een vaak zinloze sollicitatieplicht.
Uiteindelijk moet er natuurlijk wel door de mensen die graag blijven werken genoeg belasting opgebracht worden om het Nederlandse paradijs, met meer nadruk op vrije ontplooiing en levensgeluk, financieel te laten draaien. Uit een Europese peiling blijkt dat de overgrote meerderheid (96 procent) er de voorkeur aan geeft door te werken als je ze een basisinkomen aanbiedt. Met de digitalisering en robotisering in het verschiet zal de vraag niet zijn of er genoeg werkwilligen zijn om de samenleving te laten functioneren maar of er genoeg te doen is voor degenen die het werken niet kunnen laten.
De vervolmaking van de verzorgingsstaat naar wat ook wel kapitalistisch communisme genoemd wordt, met uiteindelijk een basisinkomen voor iedereen boven de 18, kent vooral een ethische barrière: aanvaarden dat we als samenleving het zalig nietsdoen, het dolce far niente, gaan faciliteren. De proef die de steden Utrecht, Tilburg, Wageningen en Groningen binnenkort beginnen met een basisinkomen is wat dat betreft verhelderend want die stuit op veel weerstand in het kabinet, vooral bij de VVD’ers. Voor hen geldt nog steeds, en in de regel ook voor de gristelijke politici dat we in het zweet des aanschijns ons brood moeten verdienen. Wie arbeidsschuw is wacht de roe van vadertje staat.
Maar zelfs Mark Rutte, Geert Wilders, Sybrand van Haersma Buma en Jan Roos zullen de vernieuwing van onze economie en de samenleving, waarbij levensgeluk centraal staat, niet kunnen tegenhouden. Werkgeversleidsman Hans de Boer licht hen bij op weg naar een heerlijke nieuwe wereld.
