Op 21 februari schreef ik samen met Hans van Baalen een artikel voor ThePostOnline over ons belang bij stabiliteit in Oekraïne. Wij hadden wel enig vertrouwen in de bemiddelingspoging van de drie EU-ministers van Buitenlandse Zaken, al had niemand voorzien dat die zo snel tot resultaat zouden leiden. Maar tegelijkertijd riepen wij op om de achterdeur naar Moskou open te houden. Dat laatste is niet gebeurd. VS en (delen van) de EU buitelen over elkaar in retorisch overbieden terwijl men de-escalatie predikt.
Inmiddels is de president Janoekovitsj afgezet en staat de Krim op het punt zich aan te sluiten bij Rusland. Het nepreferendum dat dit mogelijk maakt lijkt onafwendbaar, net als een eerste ronde aan voorzichtige sancties. Zo snel kan het in de politiek gaan. Nu is de vraag wat Europa hier van kan leren en hoe Nederland zich onder de nieuwe omstandigheden dient op te stellen.
In 2008 werd Europa opgeschrikt door de grootste demonstratie van Russische militaire macht sinds het einde van de Koude Oorlog. Rusland schond de Georgische territoriale integriteit door troepen, tanks en artillerie over de grens te trekken, met het doel Osseten met de Russische nationaliteit te beschermen. Inmiddels zijn we zes jaar verder, en de Russische president Poetin heeft de volgende zet in zijn weg naar restauratie van zijn ideale, krachtige en machtige Russische rijk bijna voltooid. De Russische president deelde een klap uit aan Europa, dat hij zowel als corrupt, hypocriet en zwak beschouwt, maar ook als een gevaar omdat Europa vrijwel geruisloos haar invloedssfeer vergroot. Polen, Tsjechië, zelfs Kosovo en Servië gingen al voor. Zonder Oekraïne zou de kern van de ring die Poetin rondom Rusland probeert te bouwen met de Euraziatische Unie, ook nog eens wegvallen. Niet alleen zag Poetin de operatie in de Krim als een legitieme politieke zet, ook moest hij ervan overtuigd zijn geweest dat Europa en de VS de operatie nooit zouden tegenhouden. Daarvoor is Obama onvoldoende bereid tot inmenging en de EU te afhankelijk van de VS.
Poetins zekerheid dat het Westen zou toekijken, is ingegeven door de overtuiging dat het Westen zwak is. Russisch landjepik gebeurt bij de gratie van een in zijn ogen zwakke westerse opstelling, een opstelling die in het westers-Russische schaakspel als vrijbrief geldt. Hij kan zich zonder veel weerstand onttrekken aan internationaal recht en zijn Russische rijk verder te verstevigen, ten koste van de geloofwaardigheid en afschrikkingskracht van het Westen. In de New York Times van enkele dagen geleden stond een interessante analyse vanuit de inner circle van Poetin. Het beeld rijst op van een geïsoleerde, enigszins improviserende, maar nog altijd koel rekenende leider.
Wie de Russische invasie wil begrijpen, dient daarom eerst Poetin te begrijpen. Poetin is geen mad dog, geen Khadaffi. Hij is misschien licht paranoïde, maar een zeer kundig politicus die heel goed weet wat hij doet, zoals Masha Gessen hem zo treffend beschrijft in The Man Without A Face. Maar ook Obama is niet de zwakkeling die veel conservatieve critici zo graag in hem zien. Poetin zou schaken, terwijl Obama Farmville speelt. Die critici vergissen zich. Obama begrijpt dat hij Rusland nodig heeft in het proces van wapenbeheersing, en voor zijn politieke agenda in Afghanistan, Iran en Syrië. Maar nog veel belangrijker: Obama weet dat Rusland een oliestaat is geworden, een ‘Saoedi Arabië maar dan met kernwapens’ dat niet in staat is iets anders te exporteren dan wat zich in de bodem bevindt. James Traub beschrijft het treffend: Obama is geen Carter, maar eerder een Eisenhower. En terwijl Poetin met een zakmes speelt, leert de rest van de wereld een laser te bedienen. Uiteindelijk zullen de Russen niet dansen op het graf van het Westen.
Obama heeft wat Rusland betreft zijn zaakjes voldoende op orde. Dat geldt nog niet voor Europa. De EU moest, na de verassingsslag van de trojka in Kiev vervolgens bekopen met haar aloude buitenlandpolitieke naïviteit, want op geen enkele wijze slaagde zij erinde situatie in Oekraïne te de-escaleren. Was de Russische invasie te voorkomen? Dat is onwaarschijnlijk. Maar Europa had met de juiste opstelling de situatie wellicht kunnen verzachten, of althans begeleiden. Op dit moment echter lijkt een de facto annexatie van de Krim even onacceptabel als onafwendbaar, zoals Juurd Eijsvoogel schreef.
De trojka, ofwel de bemiddelingspoging van de drie Europese ministers Fabius (Frankrijk), Steinmeier (Duitsland) en Sikorski (Polen), verdient echter een compliment. Hun gesprekken leidden uiteindelijk tot een stappenplan dat tot een overgangsregering moest leiden en in bescheiden mate een blauwdruk betekende voor een politieke oplossing. Maar waar de dialoog met Kiev hoog op de Europese agenda stond, ging de EU het gesprek met Moskou uit de weg. In de ogen van Poetin een zoveelste teken van westerse arrogantie. Tot op heden is Hoge Vertegenwoordiger Ashton nog niet in Moskou geweest.
Bij de bemiddelingsgesprekken in Kiev was geen Russische afgevaardigde aanwezig Alleen de liberale Russische mensenrechtengezant Vladimir Loekin was aanwezig. Dit werd, ook door mij, als een hoopvol signaal gezien vanuit Moskou. Maar wat zich vervolgens ontrolde, de bliksemsnelle demasqué van het zittende Oekraïense regime Janoekovitsj, was voor Poetin het signaal om snel wakker te worden van de roes van zijn extravagante feestje in Sotsji.
Allereerst is deze casus het zoveelste voorbeeld, en hopelijk het doorslaggevende bewijs, dat Europese buitenlandpolitiek uiteindelijk draait om buitengrenzenpolitiek. In buitengrenzenpolitiek staat de vraag hoe je je (gezamenlijke) belangen optimaal kunt behartigen in je eigen achtertuin, om daar binnen je eigen grenzen van te kunnen profiteren. De EU zou, gezien onze strategische belangen in Oekraïne, haar zegeningen moeten tellen dat Oekraïne voor zelfstandigheid heeft gekozen, maar het is van groot belang dat de EU zich om economische en energiepolitieke redenen Oekraïne niet van zich vervreemdt, maar ook niet wappert met een onwenselijk lidmaatschapskaartje.
Ten tweede leert de situatie ons iets over energiepolitiek. De Amerikanen kunnen een grote mond opzetten omdat zij, onder meer door hun schaliegasvoorraden, energieonafhankelijk zijn. Dat geldt niet voor Europa. Rusland is de derde handelspartner van de EU en in sterke mate afhankelijk van Russisch gas. Maar Europa is aan de andere kant de eerste handelspartner van Rusland. Poetin kan zich misschien onttrekken aan internationaal recht, maar niet aan internationale markten. Onze economische betrekkingen met Rusland hoeven geen juk te zijn, maar kunnen ook in ons voordeel gebruikt worden om in gesprek te blijven en een verschil te maken.
De tweede les is sterk verweven met de derde. Militaire macht beïnvloedt de onderhandelingspositie van Europa sterk, zeker met het oog op onze economische positie. Europa kan zich niet permitteren zijn defensieapparaat te verwaarlozen. Dat is penny wise, maar pound foolish. Wie bij de Russen iets wil kunnen afdwingen moet een geloofwaardige afschrikkingspositie hebben, en daar past verdere bezuiniging niet bij. Het is dan ook bizar dat partijen in de Tweede Kamer op dit moment fundamenteel de nucleaire strategie van de NAVO ter discussie willen stellen en eenzijdig stappen bepleiten. De Russen, die al jaren schoorvoetend onderhandelen over de vermindering van de nucleaire arsenalen, werden nog nooit zo makkelijk op hun wenken bediend. Zelfs op het moment dat de solidariteit waarop de NAVO is gebaseerd weer echt wordt gevraagd, zwaaien Nederlandse partijen weer met een gebroken geweertje. Van de PvdA was dat te verwachten. Maar dat het CDA hierin voorop loopt is onbegrijpelijk en het zoveelste bewijs dat bij deze partij elk buitenlands strategisch inzicht met het vertrek naar de coulissen van Maxime Verhagen, Jaap de Hoop Scheffer en Ben Bot, lijkt te zijn verdwenen.
De situatie rondom Oekraïne is er een van lange adem. Poetin heeft tot nu toe niet alleen bewezen meer geduld, maar ook een hogere pijngrens dan Europa te hebben. Een realistische benadering van de kwestie-Oekraïne vraagt echter niet alleen om geduld, maar ook om slimme politiek. Wil de EU meedoen, dan zal het de declaratoire en ineffectieve opstelling van het verleden moeten inruilen voor een slimme en realistische politiek gestoeld op het primaat van buitengrenzenpolitiek, economische macht en militaire afschrikkingskracht.
Han ten Broeke is Kamerlid voor de VVD. Samen met vier andere Kamerleden schrijft hij voor ThePostOnline de politieke wisselcolumn De Kamer van Vijf. Iedere donderdag op ThePostOnline.
