Geen land waar zo heftig de Holocaust herdacht wordt als hier. Hoewel uiteraard heel Nederland heldhaftig was, zijn toch hier relatief de meeste Joden vermoord. Zelfs in collaborerend België en nazi-Duitsland overleefden percentueel meer Joden dan in het nette Nederland. Maar nu. In Amsterdam verdringen de herdenkingsplaatsen zich en kan men over de ‘struikelstenen’ bijna van de ene naar de andere hinkelen.
Dat was ooit anders. Tot diep in de jaren zestig was een vermoorde Jood allereerst medemens, geen Jood, en zo werd de antisemitische terreur onder het tapijt geschoven. Er waren een tweede tv-net en dr. L. de Jong voor nodig om twee decennia later de ogen te openen: dat een hele bevolkingsgroep was vermoord, juist omdat ze tot die bevolkingsgroep behoorden. Dat Westerbork de voorlaatste halte was bij de holocaust op ruim 100.000 Joden en 245 Roma. Helaas was toen die plaats delict al met de grond gelijkgemaakt. Er woonden eerst collaborateurs, daarna Zuid-Molukkers en later werden de overgebleven barakken verkocht aan lokale boeren als hooischuur of varkensstal. De treinwagons werden brandhout en wat er restte van het kamp moest weg omdat het mogelijk een stoorzender vormde voor het nabije schotelpark voor ruimteonderzoek. Net zoals nabestaanden, die werden aan de rand van het bos simpelweg geweigerd.
Maar: waar een wil is is een weg en dus werd opgewekt gewerkt om de plaats van de wandaad te reconstrueren. De barakken werden teruggekocht en hersteld, en oude treinwagons werden uit Duitsland gehaald als ‘stille getuigen’ terwijl er nooit een Jood in vervoerd was. Maar zo gaat dat: net zoals de Efteling elk jaar opent met een nieuwe attractie, zo moet ook een ‘herdenkingscentrum’ meedoen met de marktwetten. En dus werd de bouwvallige woning van huisbeul Gemmeker gerestaureerd en, o ironie, overkapt door een glazen etalage.
Maar nog was het niet genoeg. Want ten behoeve van de jeugd die zich maar verveelde op die hei, moest de oorlog actueel worden, gekoppeld aan Grote Problemen van nu zoals het opkomend fascisme vanwege Wilders, de ecologische ondergang van de aarde en uiteraard het vluchtelingenprobleem. Dat zie je vaker bij haperende attracties; toen de R.K. Kerk leegliep, vonden ze daar de beatmis uit, en toen de jeugd liever niet op schoolreisje ging naar een leeg Anne Frank Huis, werd het hele wereldleed op haar frêle schouders gehesen. Dus nu: de vluchtelingen. Kassa! Maar dat mag je niet hardop zeggen. Ofwel: ‘de relatie met de Holocaust en de positie van hedendaagse vluchtelingen wordt door ons absoluut niet gelegd’, zoals Westerborkdirecteur Dirk Mulder, opperhoofd van een Holocaustherdenkingscentrum, het omschrijft.
Kijk, niemand ontkent dat de situatie van vluchtelingen soms ten hemel schreiend is. Soms, zeg ik, omdat niet ieder vluchtte voor de oorlog, maar vaker om economische redenen. Daarom alleen al is de vergelijking met nazislachtoffers smakeloos. Anne Frank kwam echt niet naar Nederland voor een betere baan, maar omdat ze in Duitsland vermoord zou zijn. Elke vergelijking tussen toenmalige vervolgden en huidige vluchtelingen is onjuist, ahistorisch, en het perfide vergelijken van appels en peren. Niemand immers denkt bij ‘Westerbork’ aan vooroorlogse vluchtelingen, iedereen herkent het als de eerste halte op weg naar de Holocaust. Als Dirk Mulder dan toch een actuele vluchtelingenherdenking wil, waarom dan niet op plekken waar in de jaren dertig die vluchtelingen binnenkwamen? Zoals grensdorpen in de Achterhoek, ‘opvangkampen’ als Wieringen of een willekeurig hek van het Oranjehuis? De enige reden immers dat die dertiger jaren-Joden naar Westerbork moesten uitwijken is dat koningin Wilhelmina die vieze vluchtelingen niet in haar voortuin wilde hebben, in Elspeet, twaalf kilometer van Paleis Het Loo.
Waarom wil Westerbork moderne ellende gedenken, terwijl het verleden al genoeg leed levert? Waarom willen überhaupt moderne herdenkers altijd meeliften op het Grote Leed, desnoods over de rug van nazaten? Het lijkt wel die ‘alternatieve’ Kristallnachtherdenking, die per se in een synagoge moest, daarmee suggererend dat wereldleed en Wilders vergelijkbaar zijn met Jodenmoord. En waarom tenslotte, als directeur Mulder zo begaan is met Shoaslachtoffers, waarom raadpleegt hij die dan niet eerst en beantwoordt hij hun pijn met het botte ‘het centrum is de komende weken gesloten’? Misschien moet hij wat werken aan zijn gevoelloosheid en de tekst uit Psalmen 38:18 raadplegen, die in zijn eigen herdenkingskamp prijkt op een door Israël geschonken steen: “…en mijn smart staat mij bestendig voor ogen”.
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in het Nieuw Israëlietisch Weekblad.
