Fascinerend! Er lijken twee ‘realiteiten’ te bestaan die, ondanks de almaar toenemende informatiestromen, volstrekt langs elkaar heen koersen. De eerste (zichtbare!) realiteit is die van de massamedia: tuk op schandalen, incidenten, emoties, onrust, gezichts- en statusverlies (of –winst). Een wereld die dagelijks hengelt naar de laatste politieke quotes over de laatste gebeurtenissen. Een wereld waaraan lijvige branches van communicatieadviseurs, imagodokters, lobbyisten, opiniepeilers en talkshows zitten vastgekoekt, waar honderden miljoenen zo niet miljarden in omgaan en de pronkzucht welig tiert. Een wereld, ook, die het boek #Society30 hoegenaamd volstrekt heeft genegeerd! De tweede (onzichtbare) realiteit is die van de groeiende groep kenniswerkers en ZP-ers die, los van publicitaire schommelingen, hun werk doen en, als ware guerilla strijders bijna, door Van den Hoff actief worden aangespoord om zich verre van die eerste realiteit te houden: ‘Organiseer jezelf via de informele netwerken en ga buiten de gevestigde patronen om. Je bent een zelfstandig professional en hebt de bestaande structuren niet nodig om waarde te creëren. (…) Bepaal je eigen speelveld!’
Natuurlijk valt bovenstaande tegenstelling op banale wijze te categoriseren tot showbizz versus nerds, boven- versus onderwereld, uiterlijk versus innerlijk. En natuurlijk kun je makkelijk scoren door te beweren dat er ‘niets nieuws’ onder de zon is: dat de gevestigde orde immers altijd onder vuur heeft gelegen? En, linksom of rechtsom, altijd al is uitgedaagd? Toch toont Van den Hoff in #Society30 mijns inziens overtuigend aan dat de eerste realiteit, tot dusver dominant, aan belang zal inboeten en de tweede aan belang zal winnen. De meest onthutsende conclusie van #Society30 zou wel eens kunnen zijn dat de toekomst niet zozeer op de meest talentrijke individuen zit te wachten, maar op hen die zich het slimste en snelste dienstbaar kunnen maken aan technologie.
Bescheidenheid als wapen? Dienstbaarheid als winnaarsstrategie? Realiteitszin als dé weg naar victorie? Als je deze vragen één voor één met ‘ja’ beantwoordt, is glashelder waarom Azië het beste geëquipeerd lijkt voor #Society30. Rambo kan wel inpakken! Over zijn ‘gemiste’ status als BN-er zegt Van den Hoff dan ook nuchter: ‘Natuurlijk zou ik mijn ideeën graag bij een veelbesproken programma als Pauw & Witteman voor het voetlicht brengen. Maar of het effectiever is dan een lezing? Dan echt contact met je publiek? Dat waag ik te betwijfelen.’
Dat Van den Hoff niet veel in Hilversum wordt uitgenodigd, mag geen verbazing wekken. De Publieke Omroep heeft zich inmiddels zelf ontwikkeld tot een loepzuiver voorbeeld van overleefd machismo. ‘De semioverheid is vaak dubbel van God los,’ meent Van den Hoff. ‘Niet alleen kunnen ze de werkelijkheid negeren omdat ze veilig onder paraplu van de staat zitten. Vaak zijn ze ook nog zo arrogant om de overheid met peperdure batterijen juristen te bestoken als er maatregelen aankomen die hen niet bevallen. Hoe losgezongen kun je worden?’
Het einde van de politiek
Hoezeer zijn visie ook uitdaagt, kenniswerkers zijn boek ook omarmen en het succes van zijn ondernemersloopbaan zijn ideeën ook staaft, een zoveelste bewijs voor de onzichtbaarheid van #Society30 is de Haagse politiek. O ja, er zijn genoeg partijen die flirten met meer diepgewortelde vormen van democratie en inspraak – denk aan D66 -, maar als je vraagt ‘welke partij begrijpt #Society30 en handelt ernaar?’, dan moet Ronald van den Hoff passen, en wel om een zijns inziens eenvoudige reden.
‘Waar komen de meeste politici vandaan? Juist, precies uit de overheidslaag die het meeste nadeel hebben te vrezen bij de strekking van #Society30. Politici willen er, boven alles, toe doen. En daarom regie houden. Dus zie je dat er allerlei cosmetische vormen van participatie en dialoog op touw worden gezet, maar zonder de controle daadwerkelijk uit handen te durven geven. Politici en bestuurders willen nu eenmaal naar bed met het idee dat ze het verschil hebben gemaakt. Dat geven ze niet snel op. En wat is het resultaat van deze poppenkast? Burgers voelen zich niet serieus genomen. En het aanzien van de politiek daalt nóg verder.’
In de blauwdruk van Van den Hoff trekt de overheid zich terug op ‘absolute kerntaken’ (‘denk aan schoon water uit de kraan’), en laat ze de organisatie van onderwijs, gezondheidszorg, woningbouw, sociale zekerheid en ruimtelijke ordening over aan wat hij eerder ‘zelforganisaties’ en ‘cyberdigma’s’ heeft genoemd. Het interessante van deze blauwdruk – en tevens de verklaring waarom Van den Hoff lastig aandacht krijgt vanuit de traditionele media – is dat hij de politiek daarmee verregaand depolitiseert (‘wie is er tegen schoon water uit de kraan?’) en daarmee de toevoerlijn van radio, tv en kranten goeddeels lamlegt, namelijk: de ruzies, de emoties, de schandalen, de achterkamertjes, de geheime deals. De pers lééft van mythes en geheimhouding!!! Kortom, in #Society30 wordt het veel lastiger om de media met brood en spelen te vullen. En de vraag die Van den Hoff impliciet stelt: is dat erg? Word je als mens wellicht niet rijker als voortaan iedereen zijn eigen ‘brood en spelen’ verzorgt?
Hogeropgeleidenparadijs
Een flink deel van de hoger opgeleide bevolking denkt met nostalgie terug aan het Paarse kabinet: het eerste kabinet zonder CDA dat door velen nog steeds een pragmatische signatuur wordt toegedicht. Deze pragmatiek zou bij het effenen van het pad richting #Society30 ogenschijnlijk zeer van pas komen. En toch, als we Van den Hoff moeten geloven, is de politiek zoveel jaren later, van links tot rechts, vrijwel collectief blind voor de onderstroom van kennisdeling en zelforganisatie.
Hoe komt dat?
Welnu, de kredietcrisis heeft het geloof in zelfregulering, matigheid en rationaliteit recentelijk een enorme knauw gegeven. Waar het financieel toezicht heeft zitten slapen, is grootscheeps gebeurd wat te vrezen viel: machtsmisbruik en zelfverrijking. Dat de gevestigde politiek daarop, als reactie, bezig is nieuwe beheersstructuren uit de hoge hoed te toveren mag geen verbazing wekken. Het electoraat eist dat nauwkeurig wordt toegezien op de besteding van belastinggeld: een normale gang van zaken in een democratie.
Maar er is nog een andere tegenkracht, die #Society30 tegenhoudt of op zijn minst vertraagt. Een tegenkracht waar Van den Hoff weinig aandacht aan besteedt en die ook onder de ZP-ers van Seats2Meet vrijwel volledig over het hoofd wordt gezien: de lageropgeleide. De mannen en vrouwen in onze samenleving die geen of onvoldoende ‘skills’ hebben een eigen strategie of informatiebeleid te voeren en, soms gedwongen en soms uit overtuiging, voor een passieve levenswijze kiezen. En dan heb je het niet over een paar procent van de bevolking, maar misschien wel over de meerderheid! Is die klaar voor en heeft die zin in #Society30???
Ex-PvdA-leider Wouter Bos kijkt intussen met zeer gemengde gevoelens terug op de Paarse jaren, waarin ook zijn partij aan de macht was en de kiemen voor het radicale Fortuynisme gezaaid zijn. ‘Misschien,’ zei hij in een interview, ‘zijn we in die tijd te technocratisch geweest en hebben we te veel gedacht dat burgers zelfstandige wezens waren die voortdurend tot rationele beslissingen in staat zijn. Misschien hebben we onze ogen te veel gesloten voor het feit dat veel mensen gewoon, ouderwets, op sleeptouw genomen moeten en willen worden, ook al dwingt dat de overheid tot een paternalistische houding die op veel kritiek stuit.’ En heel misschien, voeg ik er zachtjes aan toe, valt #Society30 ten prooi aan hetzelfde soort – misplaatst? – vertrouwen in het merendeel der burgers.
Want wie je ook tegenkomt bij Seats2Meet: de optie om geen strategie te hebben, geen plannen, geen ambities of geen einddoel, lijkt er onder kenniswerkers niet te bestaan. Wanneer ik het centrum via de lift verlaat en ik, weer beneden, stilletjes invoeg bij de winkelende massa van Hoog Catherijne, voel ik, bijna fysiek, een ‘drukverschil’ tussen de strategische opererende en ‘geïnspireerde’ ZP-ers bij Seats2Meet en de ‘voort dobberende massa’ daarbuiten, die, ogenschijnlijk gestuurd door irrationele impulsen, bij een kraampje of een winkeltje onbekommerd wat geld stuk slaat.
ZP-ers meer en meer dominant
Waarom, tot slot, dit artikel? Rondkijkend in Nederland, maar ook elders in de westerse wereld, zie ik een steeds meer ongemakkelijk ‘samen geperste’ werkelijkheid. Dat wil zeggen: een officiële (geordende) werkelijkheid die steeds dichter op de huid wordt gezeten en uitgedaagd wordt door een onofficiële (veel meer complexe) werkelijkheid. Of het nu regeringen zijn, kranten, bedrijfsleidingen, goeroes of kerkvorsten; allen praten in schijnbaar overzichtelijke oneliners, formules of beleidsvoornemens, die steeds minder aansluiten bij wat ‘gewone mensen’ dagelijks ervaren: complexiteit en de noodzaak tot improviseren.
Het schuren van beide ‘realiteiten’ (de officiële en de onofficiële) woedt niet alleen in de buitenwereld, maar ook in mij als persoon. Als journalist suggereer ik in taal overzicht en duidelijkheid (een duidelijkheid die veelal door opdrachtgevers geëist), waar deze in de reële wereld steeds minder bestaat. Met als ultieme paradox dat in een complexe wereld de behoefte aan eenvoud en makkelijke antwoorden toeneemt. (Ergo: ik word als journalist gedwongen fictie te bedrijven!) Prangende vraag: wat doe ikzelf in zo’n verwarrend klimaat? Trek ik me terug en ga ik mee in de makkelijke antwoorden? Ja, soms. Of trek ik erop uit en ga ik een intensieve dialoog aan met mijn omgeving? Liever!
Om die innerlijke strijd voor mezelf tot klaarheid te brengen, ben ik – nieuwsgierig geworden door zijn boek en mijn eerdere bezoek aan Seats2Meet – het gesprek aan gegaan met Ronald van den Hoff. Extra gesteund ook door een onderzoekje in het kader van Het Nieuwe Werken dat onlangs nog uitwees dat journalisten tot het meest sceptische en conservatieve deel van de natie behoren en pas als laatste overstag gaan bij het omarmen van een vernieuwend concept als HNW.
‘Ik ben uiteindelijk ondernemer, geen filosoof,’ zegt Van den Hoff, in de slotronde van ons gesprek. ‘Het gaat mij erom dat we de uitdagingen en problemen van de toekomst zo goed mogelijk te lijf gaan. In #Society30 laat ik, puur pragmatisch, zien hoe de wereld verandert en hoe we zo op die verandering kunnen inspelen dat er voor onze kinderen een waardevolle toekomst overblijft.’ En de woede dan? Of, beter, de ingehouden woede? ‘De ingehouden woede zit ‘m in mijn ongeduld, mijn hekel aan tijdverlies: dat de gevestigde orde alleen maar naar de korte termijn blijft kijken, zijn ogen sluit en door bouwt aan een logica en een wereld, die de oplossingen niet dichterbij brengen maar juist verder weg. Zolang dat denken niet gelogenstraft wordt en het goed gaat, gaat het in mijn ogen dus slecht.’ En de lager opgeleiden? ‘Die zijn toch meer geholpen met scholing en nieuwe uitdagingen dan met de gepamperde arrangementen van de welvaartsstaat?’
Seats2meet
Ikzelf ben, omgekeerd, eerder filosoof dan ondernemer. En daarmee: minder resultaatgericht en meer twijfelend van aard. Behalve de noodzakelijke hervorming van onze leidende instituten, zie ik ook een immens zwarte rand aan #Society30: de generalistische dwang van de efficiency. In een met data overladen informatiemaatschappij zal de mens uiteindelijk, aan de hand van statistische wetmatigheden, tot sociaal productief gedrag worden gedwongen en het individu, als vrij en ongebonden wezen, een langzame dood sterven. (Is ‘s mens gedrag onwenselijk? Dan wordt de schade domweg uitgerekend.) Waarbij aangetekend dat het ‘vrije en ongebonden individu’ volgens velen niet bestaat, nog nooit heeft bestaan, en we in de overgang naar #Society30 qua vrijheid en ongebondenheid slechts een gradueel verschil zullen zien.
Terug naar het begin. Dat de kenniswerkers bij Seats2Meet de indruk maken ‘ergens anders’ te zijn, zie ik na het gesprek met Van den Hoff meer dan ooit als een bruikbare observatie. Wie leeft en werkt als een ZP-er, zijn eigen doelen stelt en zijn eigen netwerk creëert, heeft zich, in religieuze termen, inderdaad goeddeels losgemaakt van de materie. In dat licht wordt de blije EO-taal, die je op de fora van #Society30 vaak tegenkomt, ook verrassend verklaarbaar. Veel werknemers die ontslag nemen, de ‘oude systeemwereld’ de rug toekeren en voor zichzelf beginnen, voelen het alsof ze ‘een andere wereld’ betreden, met het – kennelijke – euforische gevoel van opluchting dat daarbij hoort.
Tot slot. Ik heb geen aanleg voor radicalisme of religieuze overtuigingen. Mij zul je, ook na dit interview, niet op de barricades zien staan voor #Society30. Zelfs de aandrang om mentaliteitsverandering – ter wille van de mondiale doelen – sneller te laten verlopen, voel ik niet. (Ook in afbraak zit schoonheid; geef dat gewoon de tijd.) Het enige dat ik hoop (en voorzie) is dat de wetten van de netwerkmaatschappij geleidelijk aan steeds dieper zullen infiltreren, ook bij de gevestigde machten. En dat de nu nog ‘onzichtbare’ ZP-ers veel meer bepalend zullen worden dan ze nu zijn, waarna het maatschappelijke klimaat meer in evenwicht zal komen en afkoelen.
Tot die tijd zal ik de doodsstrijd van het systeemdenken – denk, als prangend voorbeeld, aan de Publieke Omroep die telkens opnieuw cosmetisch maar niet wezenlijk verandert – met een glimlach gadeslaan en, waar mogelijk, met lichte humor beschrijven.
Dit was het derde (en laatste) deel van een essay over het boek ‘Society30’ van Ronald van den Hoff, met daarin opgenomen een interview met de auteur.
